دکتر اسماعیل دلفراز مدیرعامل بیمه ملت و دکتر سلمان خادم‌المله مدیرعامل شرکت تامین سرمایه امین به عنوان بانیان انتشار اوراق بهادار بیمه‌ اتکایی در کشور؛ گرد یک میز آمدند تا از چالش‌ها و فرصت‌های انتشار این ابزار نوین مالی در بیمه اتکایی بگویند.

*جناب دکتر دلفراز، دیدگاه شما در خصوص اوراق بهادار بیمه‌ای برای انتقال ریسک‌های صنعت به بازار سرمایه چیست؟

دلفراز: در ابتدا مایلم این توضیح را بدهم که ایران با تولید ناخالص ملی در حدود ۴۵۰ میلیارد دلار، رتبه ۲۹ را در جهان دارد؛ در عین حال ضریب نفوذ صنعت بیمه (که براساس نسبت حق‌بیمه دریافتی صنعت بیمه به تولید ناخالص داخلی هر کشور محاسبه می‌شود) در ایران در حدود ۴/۲ درصد و میانگین آن در دنیا بالغ بر ۷ درصد است. از این حیث سهم حق‌بیمه صادره از تولید ناخالص ملی در ایران کمتر از میانگین دنیا بوده و به شدت جای رشد دارد که می‌تواند به عنوان فرصت‌ بالقوه تلقی شود؛ بر همین اساس و به منظور توسعه ظرفیت‌های این صنعت در ایران، طبق ماده (۱۱) برنامه ششم توسعه، بیمه مرکزی موظف شده است که ضریب نفوذ بیمه‌های بازرگانی را در طول اجرای برنامه ششم تا پایان سال ۱۴۰۰ به ۷ درصد و سهم بیمه‌های عمر از حق‌بیمه‌های بازرگانی تولیدی کشور را به حداقل ۵۰ درصد برساند؛ این در حالی‌ست که سهم بیمه‌های زندگی نیز، از صنعت بیمه در ایران، تنها در حدود ۵/۱۴ درصد است. بنابراین، فاصله ایران با میانگین جهانی، در شاخص‌هایی همچون، حق‌بیمه سرانه، ضریب نفوذ و تناسب بین بیمه‌های زندگی و بیمه‌های غیرزندگی قابل توجه است. عوامل مختلفی را می‌توان به عنوان علل این اختلاف با سرانه دنیا در نظر گرفت که بخش قابل توجهی از آن‌ها مختص صنعت بیمه و بخش دیگری مربوط به شرایط کلان اقتصادی در ایران است. توسعه و استفاده از ابزارهای مالی نوین و اوراق بهادارسازی به پشتوانه انواع دارایی‌ها، بدهی‌ها و ریسک‌ها، منجر به عمق بخشیدن به بازارها و افزایش کارایی آن‌ها خواهد شد. در صنعت بیمه نیز، اوراق بهادار بیمه‌ای با انتقال ریسک‌های صنعت به بازار سرمایه، می‌تواند از ظرفیت‌های مغفول این صنعت بهره برده و منجر به رشد آن بشود که متاسفانه این امر، تا به امروز محقق نشده است. البته توسعه این ابزارها در بازارهای مالی دنیا نیز امری نسبتا نو بوده و در حال گسترش است به طوری‌که طی ده سال اخیر سهم بازار ابزارهای مالی نوین بیمه‌ای در مقابل بازار سنتی بیمه، با رشد ۲٫۵ برابری، از ۶ درصد به ۱۵ درصد در دنیا رسیده است.

*جناب آقای خادم‌المله، نظر شما در خصوص ضرورت استفاده از اوراق بهادار بیمه‌ای به عنوان یک ابزار مالی نوین چیست و چه شرکت‌هایی از این امکان بهره‌مندند؟

خادم‌المله: همانگونه که می دانید توسعه این ابزارهای مالی با ایجاد شفافیت و افزایش مشارکت فعالان بازار سرمایه، و جذب گستره بیشتری از سرمایه‌گذاران می‌تواند از طرفی به توسعه این بازار کمک کرده و از سوی دیگر از انباشت تمامی ریسک در بین شرکت‌های صنعت جلوگیری کند. بنابراین، اوراق بهادارسازی در صنعت بیمه ایران، با پرتفوی (حق‌بیمه) بالغ بر ۵۰ هزارمیلیارد تومانی و تعهدات ۵۰۰ میلیارد دلاری، امری ضروری به نظر می‌رسد.

در همین راستا، سازمان بورس و اوراق بهادار با همکاری بیمه مرکزی و پژوهشکده بیمه، در سال ۱۳۹۷ نسبت به تدوین و تصویب دستورالعمل انتشار اوراق بهادار بیمه‌ای اقدام کرد. بر اساس مصوبه شورای عالی بورس مورخ ۰۲/۱۱/۱۳۹۷ این ابزار، به عنوان یکی از ابزارهای مالی شناسایی شد. با این حال، به دلیل مهیا نبودن برخی زیرساخت‌ها، برخی ابهامات موجود در تفسیر دستورالعمل و ذات (نسبتا) پیچیده و فنی عملیات بیمه‌گری و به تبع آن پیچیدگی این اوراق، تا به امروز هیچ شرکت بیمه‌ای از بازار سرمایه ایران با استفاده از این ابزار، موفق به تأمین مالی نشده بود.

*دکتر دلفراز، شرکت‌ها برای این‌که بتوانند انتشار اوراق بهادار بیمه‌ای را به عنوان ابزار مالی خود به کار بگیرند، باید چگونه عمل کنند؟

 دلفراز: با افزایش تحریم‌ها علیه ایران و خروج بیمه‌گران بین‌المللی از بازار بیمه ایران، فصل تازه‌ای در این صنعت آغاز شد که در آن، ضرورت استفاده از این ابزار، حتی بیشتر از گذشته، حس می‌شد. یکی از اقدامات بیمه مرکزی برای مدیریت تحریم‌ها و حل مشکلاتی که در استفاده از بیمه‌ اتکایی خارجی وجود داشت، موضوع تأسیس صندوق بیمه ویژه تحریم با اختصاص بودجه یک میلیارد دلاری بود. اما، به زعم فعالان صنعت بیمه، اندازه این صندوق در قیاس با اندازه صنعت و حجم عملیات و نیاز شرکت‌های بیمه‌ای اندک بوده و از سوی دیگر، انتقال ریسک‌های مازاد به این صندوق به نوعی سنگین کردن مضاعف مسئولیت و افزایش ریسک بیمه مرکزی و دولت خواهد بود. بر همین اساس، در بند (ز) تبصره (۵) قانون بودجه سال ۱۳۹۹، به منظور پوشش‌های بیمه‌ای و همچنین اوراق بهادارسازی خطرپذیری (ریسک‌های بیمه‌ای)، به بیمه مرکزی جمهوری اسلامی ایران و مؤسسات بیمه بازرگانی اجازه داده شد که تا سقف ده هزار میلیارد ریال

)۱۰,۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰ ریال) در بازار سرمایه نسبت به انتشار اوراق مالی- اسلامی در چهارچوب قوانین و مقررات بدون تضمین اصل و سود اقدام کنند.

بر این اساس، شرکت‌های بیمه‌ می‌توانند با انتخاب بخشی از قراردادهای اتکایی مازاد خسارت خود و پس از اخذ موافقت اصولی بیمه مرکزی، اقدام به انتشار این اوراق از طریق بازار سرمایه نمایند. البته، انتشار این اوراق در بازار سرمایه نیز بایستی بر اساس دستورالعمل سازمان بورس و اوراق بهادار در این خصوص صورت پذیرد.

 بر اساس این قانون (که نسبت به دستورالعمل‌ها و مصوبات سازمان بورس و اوراق بهادار نافذ است) ضرورت وجود رکن ضامن (که در دستورالعمل انتشار اوراق بیمه اتکایی وجود دارد) بدون هیچ پیش‌شرطی برداشته شده است که البته (با در نظر گرفتن ملاحظاتی) امری درست محسوب می‌شود؛ چرا که، یکی از حلقه‌های مفقوده در بازار بدهیِ بازار سرمایه ایران، جدی نگرفتن رتبه‌بندی اعتباری و انتشار اوراق بر مبنای رتبه اعتباری بانی است. البته هرچند استفاده از رتبه‌بندی اعتباری به عنوان یک گزینه (در کنار ارائه وثیقه یا ضامن بانکی) در دستورالعمل انتشار اوراق گنجانده شده است اما تا همین چندی پیش، کلی‌بودن و عدم تعیین جزئیات، مانع از اجرایی شدن آن می‌شد. بر همین اساس، در شرایط فعلی، تمامی شرکت‌ها فارغ از وضعیت اعتباری‌شان می‌توانند با مذاکره با یکی از بانک‌ها به عنوان رکن ضامن و پرداخت کارمزد مربوطه یا ارائه وثایق معتبر به میزان ضریبی از مبلغ تأمین مالی، به انتشار اوراق اقدام کنند.

*آقای خادم‌المله، شرکت تأمین سرمایه امین مجوز انتشار اوراق بهادار بیمه‌ای را دریافت کرده است. در حال حاضر، این امر در چه مرحله‌ای قرار دارد؟

خادم‌المله: با پیگیری‌های مشترک با شرکت بیمه ملت، موفق به اخذ موافقت اصولی انتشار اوراق بیمه اتکایی به مبلغ ۹۰۰ میلیارد ریال از بیمه مرکزی به عنوان نهاد ناظر صنعت بیمه، شده ایم. در حال حاضر نیز پیگیر ادامه مراحل آن از سازمان محترم بورس و اوراق بهادار هستیم.

*آقای خادم‌المله، انتشار این اوراق از نظر شما با چه چالش‌هایی مواجه است؟

خادم‌المله: هر ابزار مالی جدیدی تا پیش از اجرایی شدن دارای چالش‌های عملیاتی زیادی خواهد بود. این چالش‌ها شامل طراحی ابزار، توجیه‌پذیری اقتصادی، در نظر گرفتن منافع طرفین،  اخذ موافقت کمیته فقهی و … می‌شود؛ نیازسنجی و تعریف مساله در طراحی ابزار بایستی به درستی شکل گرفته باشد به طوری‌که ابزار مالی جدید بتواند با از میان برداشتن آن مشکل به کارایی بازار سرمایه کمک کند. اگر این موضوع نادیده گرفته شده یا در رابطه با آن سهل‌انگاری شود، ابزار مالی جدید در مرحله طراحی با مشکلاتی از جمله عدم اقبال شرکت‌های متقاضی تأمین مالی روبه‌رو خواهد شد.

در خصوص اوراق بیمه اتکایی نیز، هرچند  تعریف مساله و نیازسنجی به درستی انجام شده است اما چالش‌های زیادی چه در مرحله طراحی و چه در ادامه و در مراحل اجرا پیش روی آن قرار دارد. از جمله این چالش‌ها می‌توان به مواردی همچون ضرورت ضمانت اصل و سود اوراق (بر اساس دستورالعمل سازمان بورس و اوراق بهادار که در تضاد با ذات این اوراق قرار دارد)، پرمیوم نه چندان زیاد صنعت بیمه، عدم تطابق سررسید زمانی قراردادهای بیمه موجود در پرتفوی بیمه‌ای شرکت با عمر اوراق، علی‌الحساب بودن نرخ سود این اوراق (که جذابیت آن را با مخاطره روبرو می‌سازد) و مشخص نبودن نسبت آورده سرمایه‌گذاران در قبال سرمایه/تعهدات اتکایی مورد پذیرش(که سرمایه‌گذار را از بهره‌مندی از صرفه به مقیاس موجود در عملیات صنعت بیمه محروم می‌سازد)، اشاره کرد.

البته برخی از این موارد قابل حل بوده و برخی نیز در حال پیگیری است. به عنوان مثال بر اساس این قانون بودجه (که نسبت به دستورالعمل‌ها و مصوبات سازمان بورس و اوراق بهادار نافذ است) ضرورت وجود رکن ضامن (که در دستورالعمل انتشار اوراق بیمه اتکایی وجود دارد) بدون هیچ پیش‌شرطی برداشته شده است که البته (با در نظر گرفتن ملاحظاتی) امری درست محسوب می‌شود؛ چرا که، یکی از حلقه‌های مفقوده در بازار بدهیِ بازار سرمایه ایران، جدی نگرفتن رتبه‌بندی اعتباری و انتشار اوراق بر مبنای رتبه اعتباری بانی است. البته هرچند استفاده از رتبه‌بندی اعتباری به عنوان یک گزینه (در کنار ارائه وثیقه یا ضامن بانکی) در دستورالعمل انتشار اوراق گنجانده شده است اما تا همین چندی پیش، کلی‌بودن و عدم تعیین جزئیات، مانع از اجرایی شدن آن می‌شد. بر همین اساس، در شرایط فعلی، تمامی شرکت‌ها فارغ از وضعیت اعتباری‌شان می‌توانند با مذاکره با یکی از بانک‌ها به عنوان رکن ضامن و پرداخت کارمزد مربوطه یا ارائه وثایق معتبر به میزان ضریبی از مبلغ تأمین مالی، به انتشار اوراق اقدام کنند.

 این موضوع هرچند ریسک سرمایه‌گذاران را به میزان بسیار زیادی کاهش می‌دهد اما با افزایش هزینه‌های انتشار و افزایش سخت‌گیری‌های سازمان در انتشار اوراق منجر به کاهش اقبال شرکت‌ها به بازار سرمایه ‌می‌شود و از سوی دیگر با محدود کردن ناشران مانع از تنوع و کارایی لازم در بازار بدهی می‌شود؛ چرا که در بازارهای توسعه یافته دنیا، اوراق بدهی، بر مبنای رتبه اعتباری اوراق و رتبه اعتباری بانی و با نرخ سود متناسب با ریسک آن ابزار منتشر می‌شوند و از این رو پاسخگوی تمامی سرمایه‌گذاران با درجات مختلف ریسک‌پذیری نیز خواهند بود. اما در بازار سرمایه ایران این امر تا به امروز چندان محقق نشده است؛ لازم به ذکر است که، طی ماه‌های گذشته سازمان بورس ضمن تصویب مصوبه جدیدی، جزئیات استفاده از رتبه‌بندی اعتباری در انتشار اوراق را به شرکت‌های تأمین سرمایه و همچنین شرکت‌های رتبه‌بندی اعتباری ابلاغ کرده است و انتظار می‌رود این موضوع به کارایی بازار در این زمینه کمک کند. کمااین‌که شرکت تأمین سرمایه امین، به عنوان اولین تأمین سرمایه در ایران، اقدام به اخذ موافقت اصولی انتشار اولین اوراق تأمین مالی با استفاده از رتبه‌بندی اعتباری برای شرکت فولاد مبارکه اصفهان به مبلغ ۱۰۰،۰۰۰ میلیارد ریال کرده است که انشالله به زودی و پس از انجام مراحل نهایی آن در بازارهای مالی منتشر خواهد شد.

* برای این ابزار نوین مالی چه آینده‌ای پیش‌بینی می‌کنید؟ / اوراق بهادار بیمه‌ای چه فرصت‌ها و چالش‌هایی را می‌تواند با خود به همراه داشته باشد؟

دلفراز: از آنجایی که ذات اوراق بیمه‌ای در ادبیات مالی، انتقال ریسک بیمه‌ای به سرمایه‌گذاران محسوب می‌شود و به نوعی دارایی مبنای انتشار ریسک عملیات بیمه‌ای است، الزام استفاده از رکن ضامن که تضمین‌کننده بازگشت اصل و تحقق سود اوراق باشد امری بی‌معنی است که انتظار می‌رود در آینده با تغییر دستورالعمل این مسأله تصحیح شود.

هرچند میزان مقرر شده برای انتشار این ابزار در قانون بودجه نسبت به حجم پرتفوی این صنعت رقمی ناچیز است اما انشالله با جا افتادن این ابزار مالی و استفاده از ظرفیت بازار سرمایه، شرکت‌های بیمه می‌توانند در آینده از مشارکت بالای مردم در صنعت بیمه بهره ببرند. اولین حسن این موضوع جلوگیری از انباشت تعهدات بیمه‌ای داخل خود صنعت است. همچنین معامله شدن این اوراق در بازار سرمایه می‌تواند منجر به ظهور و ورود سرمایه‌گذاران تخصصی مانند صندوق‌های سرمایه‌گذاری بیمه‌ای شود. مشارکت این سرمایه‌گذاران منجر به کارایی این بازار شده و قیمت‌گذاری قراردادهای بیمه‌ای و ریسک‌های صنعت بیمه نیز بر اساس عرضه و تقاضا و متناسب با ریسک هر پرتفوی شکل خواهد گرفت و از حالت دستوری کنونی خارج خواهد شد. توسعه فعالیت‌های شرکت‌های رتبه‌بندی نیز می‌تواند به این موضوع کمک کند.

* وضعیت اوراق بهادار بیمه‌ای در دنیا چگونه است و سود حاصل از این سرمایه‌گذاری چگونه به صاحبان آن بازمی‌گردد؟

خادم‌المله: به طور کلی متداول‌ترین اوراق بهادار بیمه‌ای، اوراق با هدف تأمین مالی بر مبنای حق بیمه‌های اقساطی یا مرحله‌ای، اوراق بهادار بیمه‌ای با هدف انتقال ریسک (اوراق بهادار بیمه اتکایی) و صندوق بیمه‌نامه‌های زندگی به منظور بازخرید بیمه‌های زندگی است که در این میان گسترده‌ترین و معمول‌ترین اوراق انواع اوراق اتکایی است. در عملیات اتکایی سنتی، شرکت‌های بیمه به منظور پوشش ریسک‌های بیمه‌نامه‌های صادره خود در شاخه‌های مختلف و براساس ارزیابی که دارند نسبت به واگذاری بخشی از ریسک‌ها (و به تبع آن واگذاری بخشی از حق‌بیمه‌های صادره) به یک شرکت بیمه دیگر از طریق انواع قراردادهای اتکایی اقدام می‌کنند. با ورود ابزارهای مالی به این صنعت و اوراق بهادار‌سازی ریسک‌های صنعت بیمه، انتقال این ریسک‌ها به سرمایه‌گذاران علاقه‌مند به این حوزه، صورت پذیرفته و به نوعی شرکت‌های بیمه‌ای با انتشار انواع این اوراق، بخشی از ریسک‌های خود را در قالب اوراق (اتکایی) به سرمایه‌گذاران منتقل می‌کنند؛ به این شکل، منابع جمع‌آوری شده از سرمایه‌گذاران در حسابی مجزا نگه‌داری شده و پس از سررسید زمان اوراق، اصل منابع، سود حاصل از سرمایه‌گذاری آن، و حق‌بیمه ناشی از عملیات اتکایی پس از کسر “هزینه‌ها و خسارت‌های حادث شده طی دوره”، به سرمایه‌گذاران بازگشت داده خواهد شد.

* آنچه در ایران برای انتشار اوراق بهادار بیمه‌ اتکایی تا به امروز محقق شده به چه صورت است؟

دلفراز: آنچه که در ایران رخ داده، در قالب تدوین دستورالعمل اوراق بیمه اتکایی و بستری برای انتقال عملیات بیمه‌ای به نهاد واسط (به وکالت از سرمایه‌گذاران خُرد) بوده است. در ادامه نیز طی مذاکرات و رایزنی‌هایی که فی‌مابین بیمه ملت، تأمین سرمایه امین و بیمه مرکزی انجام شد، مجوز انتشار این اوراق تا سقف ۹،۰۰۰ میلیارد ریال برای شرکت بیمه ملت اخذ گردید و در حال حاضر مراحل اجرایی انتشار آن در حال طی شدن است که انشالله با هموار شدن مسیر، در آینده راهگشای باقی شرکت‌های بیمه‌ای برای استفاده از پتانسیل بالای بازار سرمایه باشد.