رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی تأکید کرد که محتوا و حجم کتاب‌های درسی باید متناسب با استانداردهای آموزشی باشد.

به گزارش کیوسک خبر به نقل از ایلنا، نشست “حجم کتاب‌های درسی و تناسب محتوا و مفاهیم با زمان آموزش و توانایی ذهنی دانش‌آموزان” در سالن شهید سلیمی جهرمی سازمان پژوهش برگزار شد. در این نشست حسن ملکی معاون وزیر و رییس سازمان اظهار کرد: موضوع حجم کتاب‌های درسی در طول سال‌های متمادی به‌عنوان یک موضوع اساسی و مهم بر سر زبان‌ها بوده و هست. گاهی برخورد غیرعلمی و غیر کارشناسی با این مسئله شده و در بعضی مواقع هم بهانه و وسیله‌ای برای کسانی شده که بخواهند نسبت به کتاب‌های درسی مواضع نامناسبی داشته باشند؛ اما حقیقت مسئله این است که کتاب درسی باید حجم مناسب داشته باشد و کسی از این قاعده نمی‌تواند تخطی کند و بگوید من این را قبول ندارم.

بین کتاب‌های درسی و حجم کتاب‌ها باید تناسب وجود داشته باشد

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی تأکید کرد: ما باید به این پای‌بند باشیم که بین کتاب‌های درسی و حجم کتاب‌ها تناسب وجود داشته باشد؛ منتها برقراری این نسبت باید با ملاک‌های منطقی و علمی انجام شود. بهترین منبع و بهترین ملاک برای داوری در خصوص حجم کتاب‌های درسی پژوهش‌ها و ارزشیابی‌هایی است که به طور طبیعی درباره کتاب‌های درسی انجام شده است. بنابراین ما باید به منابع پژوهشی و یافته‌های آن‌ها برای دریافت معیارهای منطقی جهت داوری نسبت به حجم کتاب‌های درسی پای‌بند باشیم.

در ادامه فرهاد کریمی رئیس پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش با ارائه گزارشی از پژوهش انجام شده توسط پژوهشگاه توضیح داد که در این نشست جمع‌بندی نتایج طبق دو محور”گزارش جمع‌بندی تحقیقات” و “بررسی ۱۷ مورد از کتاب‌های پایه دهم” صورت گرفت.

وی گفت: جامعه آماری این بررسی شامل کلیه طرح‌های پژوهشی و مقالات چاپ شده در حوزه‌ی ارزشیابی از کتاب‌های درسی است که نگاهی به مبحث حجم کتب درسی، تناسب محتوا، دشواری مفاهیم و زمان اختصاص داده شده به آموزش داشته‌ است.

کریمی با اشاره به حجم نمونه این تحقیق افزود: حجم نمونه در این بررسی شامل ۱۶ پژوهش و ۵ مقاله علمی پژوهشی (جمعاً ۲۱ اثر) است که در فاصله‌ سال‌های ۱۳۹۰ الی ۱۳۹۷ انجام شده یا نگاشته شده‌اند.

وی ادامه داد: ابزار جمع‌آوری اطلاعات در این بررسی، فیش‌برداری از منابع اطلاعاتی و تحلیل و با همنگره داده‌ها بوده است و پژوهش‌های مرور شده از نظر موضوع پژوهش به چهار دسته:

۱ـ پژوهش‌ها و مقالات علمی ـ پژوهشی مرتبط با ارزشیابی از کتاب درسی ریاضی (با فراوانی ۶ پژوهش)

۲ـ پژوهش‌ها و مقالات علمی ـ پژوهشی مرتبط با ارزشیابی از کتاب درسی فارسی (با فراوانی ۵ پژوهش)

۳ـ پژوهش‌ها و مقالات علمی ـ پژوهشی مرتبط با ارزشیابی از کتاب درسی علوم تجربی (با فراوانی ۳ مورد)

۴ـ پژوهش‌ها و مقالات علمی ـ پژوهشی مرتبط با ارزشیابی از کتاب‌های درسی (که هر کدام یک فراوانی داشته‌اند، نظیر شیمی، تفکر و سبک زندگی، زبان انگلیسی، هنر، جامعه‌شناسی، هدیه‌های آسمانی و سازماندهی محتوای کتاب‌های درسی ابتدایی ـ ۷ پژوهش) تقسیم شده است.

 کریمی با اشاره به نتایج حاصل از تحقیق گفت: نتایج این بررسی مؤید آن است که موضوعاتی همچون حجم کتاب‌های درسی با زمان آموزش، تناسب محتوای کتاب‌های درسی با توان ذهنی دانش‌آموزان، چگالی مفاهیم درسی، توالی مفاهیم و توجه به پیش نیازهای آموزشی توزیع محتوا در کتاب‌های درسی باید در تولید محتوای کتاب‌های درسی توسط مؤلفان مورد توجه قرار گیرد.

در ادامه علی محبی معاون برنامه‌ریزی درسی و تولید بسته‌های تربیت و یادگیری با اشاره به دو محور ارزشیابی و پژوهش، اظهار کرد: در مقابل استفاده از پژوهش‌ها نباید مقاومتی صورت گیرد. الگوی ارزشیابی از برنامه‌ی درسی باید طراحی شده و اثربخشی از ابعاد مختلف بررسی شود.

وی ادامه داد: توان دانش‌آموز در درک مطلب، ویژگی و توان معلم در آموزش و انتقال آن، موضوع فضا و امکانات کلاس‌های چند پایه، تعداد دانش‌آموزان در کلاس‌ها و … از جمله ملاحظات در بحث ارزشیابی انتقال مفاهیم کتاب‌های درسی است.

در پایان این نشست، دکتر حسن ملکی ریاست سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در جمع بندی این جلسه ضمن تشکر از ارائه نتایج ارزشیابی و گزارشات پژوهشگاه توسط دکتر کریمی، محورهای راهبردی مناسب سازی حجم کتاب را اعلام کرد.

وی گفت: من این را خیلی علنی، صریح و روشن عرض می‌کنم که پژوهش به طور عام و ارزشیابی به طور خاص برای سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، اسناد معتبر و قابل رجوع باید تلقی شوند. اصولاً برنامه‌های درسی اعتبار خود را از پژوهش می‌گیرند و بدیهی است که هیچ عقل سالمی در مقابل این قاعده مقاومت نمی‌کند. ممکن است یک گزارش تحقیق خودش قابل نقد باشد که ایرادی ندارد، اما ارزشیابی و تحقق را در همان نگاه اول نمی‌توان مردود اعلام کرد. باید آن را مقبول دانست و به آن ورود کرد و تا جایی که امکان دارد از یافته‌های آن بهره‌برداری کرد. فلذا این قبیل پژوهش‌ها برای ما معتبر هستند و باید قدرشناس باشیم.

ملکی با اشاره به این‌که عوامل مؤثری در حجم کتاب‌های درسی دخیل هستند، افزود: یکی از عوامل موثر در حجم حتی ظاهری و صوری کتاب‌های درسی، رویکرد طراحی و تدوین محتوای کتاب درسی است. من وقتی کتاب‌های درسی کشورهای دیگر که بعضی از آن‌ها اصولاً بیش از ما به یادگیری و تربیت به معنای خاص خودشان اهمیت می‌دهند را نگاه می‌کنم کتاب دوم ابتدایی‌شان ظاهراً خیلی حجیم است. اما وقتی وارد محتوای کتاب درسی می‌شوید متوجه می‌شوید که این افزایش ظاهری حجم به این دلیل است که فرآیندهای فعال، مؤثر و همه‌جانبه یادگیری در آن اعمال شده است. آن باعث شده که عکس‌های زیبا، تصاویر معنادار و نمادهای فعال‌سازی دانش‌آموز به طور متعدد در کتاب بیاید و همین به طور طبیعی ظاهر حجم را افزایش می‌دهد، اما بنا نیست یادگیرنده آن حجم زیاد را حفظ کند بلکه این فرصت‌های یادگیری و تربیتی است که باید معلم آن کتاب و ماده آموزشی آن را تدریس کند و چه بسا برای یادگیرنده لذت‌بخش هم باشد.

حجم کتب درسی را نباید کیلویی و ترازویی داوری کرد

وی ادامه داد: بنابراین ما نمی‌توانیم صرفاً با نگاه ظاهری، صوری و غیر علمی درباره حجم کتاب داوری کنیم و آن را ترازویی داوری کنیم. این نگاه غیر علمی‌ترین و غلط ‌ترین نگاهی است که می‌توان به کتاب درسی داشت. بحث مربوط به چگالی مفاهیم و تراکم مفاهیم نیز معمولاً در دل این قاعده معنا پیدا می‌کنند.

رابطه بین زمان آموزش و حجم کتاب‌های درسی

رئیس سازمان پژوهش خاطر نشان کرد: عامل دیگری که در حجم کتاب درسی دخالت دارد نوع درس است. ما درس‌هایی در قلمرو علوم تجربی و درس‌هایی در قلمرو علوم انسانی داریم که به نظر من این‌ها را نمی‌توان با یک نسخه داوری کرد، به دلیل این‌که گاهی اقتضای ماهیت درس تحلیل بیشتر است. در یک‌جا این ویژگی وجود ندارد و نوع درس هم نمی‌تواند بی تأثیر باشد. عامل دیگر زمان آموزش است. این‌جا زمان به معنای ظرف زمانی است که یک درس باید در آن تدریس شود. به هر حال ما نمی‌توانیم رابطه بین زمان آموزش و حجم کتاب‌های درسی را نادیده بگیریم.

 ملکی عامل موثر دیگر در حجم کتاب درسی را تنوع در پایه تحصیلی دانست و گفت: برخی از عناوین درسی ما به صورت فله‌ای وارد شده است و چندان هم معیار و ملاک نداشته است. چه بسا الآن یکی از مشکلات ما برای آینده همین باشد و باید آن را حل و فصل کنیم. آیا این تعداد عنوان درس در دوره ابتدایی لازم است؟ این یک سوال جدی در برنامه‌های تحولی ما خواهد بود. چه بسا به این‌جا برسیم که تعداد عناوین ما در دوره ابتدایی به ۳ عنوان یا حداکثر ۴ عنوان کاهش پیدا کند. چه بسا که بخواهیم به شیوه تلفیقی یاد بدهیم که در آن صورت هر مقدار شیوه تلفیقی شد تعداد عناوین کاسته می‌شود. بنابراین نگاه ما به حجم کتاب درسی باید یک نگاه علمی و کارشناسی حجم باشد.

رعایت روال منطقی در تحلیل کتاب های درسی

معاون وزیر آموزش و پرورش درباره موضوع حجم کتاب‌های درسی یادآور شد: حجم کتاب‌های درسی به این دلیل همیشه مسئله بوده و هست که در تحلیل کتاب‌های درسی روال منطقی سپری نشده است. هر قدر برنامه‌های درسی و کتاب درسی به‌عنوان یک رسانه‌ای که در دل برنامه معنا پیدا می‌کند با روال علمی خودش انجام شود دیگر مسئله‌ای به نام حجم کتاب معنا و مفهوم پیدا نمی‌کند. اما روال منطقی یعنی چه؟ در فرآیند تولید مواد آموزشی که بارزترینش کتاب درسی است قبل از این‌که اجرای سراسری شود ما اعتبارسنجی می‌کنیم. اعتبارسنجی مربوط به قبل از اجرای سراسری است. بعد از اجرای سراسری دیگر اعتبارسنجی معنا ندارد. آنجا دیگر ارزشیابی پایانی معنا پیدا می‌کند. ما باید در تک تک عناصر برنامه درسی اعتبارسنجی کنیم و بعد ماده آموزشی که آماده شد ارزشیابی تکوینی، همان چیزی که به آن اجرای آزمایشی می‌گوییم را انجام بدهیم. اجرای آزمایشی از مصادیق اعتبارسنجی است.

تهیه الگوی ارزشیابی

وی افزود: نکته دیگر این است که تقاضا کنیم الگوی ارزشیابی تهیه شود. الگوی ارزشیابی از برنامه‌های درسی و الگوی اعتباربخشی از برنامه‌های درسی قبلاً بوده است و همکاران ما در دفتر تألیف کارهایی را انجام داده‌اند، اما با توجه به این‌که در آن زمینه هم تئوری‌ها و یافته‌های جدیدی پدید آمده است یک مقدار در این زمینه کار کنیم. آقای دکتر محبی زحمت بکشند این کار را با همکاری پژوهشگاه آموزش و پرورش دنبال کنند تا الگوهای مورد نیاز به یاری خدا طراحی شوند.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی گفت: ما در کاری که الآن داریم تحت عنوان برنامه‌ریزی درسی تحولی شروع می‌کنیم از حالا با هم پیمان بسته‌ایم و این پیمان را تجدید می‌کنیم، به این معنا که استانداردهای برنامه درسی را در تولید راهنماهای برنامه درسی و استانداردهای بسته‌های تربیت و یادگیری را در مرحله تولید آن‌ها به طور دقیق تدوین کنیم. هر قدر استانداردها با دقت لازم تدوین شود برنامه درسی هندسه علمی پیدا می‌کند و زمانی که هندسه علمی پیدا کرد دیگر افواه نمی‌تواند یک کتاب درسی را خراب و معیوب کند. ما باید جلوی این داوری‌های غیرعلمی و غلط را به وسیله کار علمی درست‌مان بگیریم.

تشکیل کارگروهی با دو مأموریت

ملکی پیشنهاد تشکیل یک کارگروه را مطرح و دو مأموریت برای آن کارگروه مشخص کرد. وی گفت: معتقد هستم که یک کارگروه باید با همت آقای دکتر محبی و آقای دکتر کریمی تشکیل شود که این کارگروه دو کار انجام بدهد؛ یکی این‌که یک گزارش دقیق و علمی از آن‌چه که به کاربست ارزشیابی‌های انجام شده مربوط می‌شود، آماده کند. این گزارش معلوم کند که بر اساس یافته‌های ارزشیابی‌های انجام شده، در کدام کتاب‌های درسی تعدیل صورت گرفته و کاربست نتایج آن ارزشیابی اعمال شده است. این گزارش را خدمت مقام عالی وزارت هم تقدیم کنیم چون ایشان منتظر این بحث است.

وی افزود: کار دوم این است که بیایند بررسی کنند تا ببینند کارهای انجام شده چه کارهایی است. منظور از کارهای انجام نشده شامل کارهای انجام نشده بر اساس ارزشیابی‌های انجام شده و کارهای انجام نشده به دلیل عدم ورود ارزشیابی‌ها است. این‌ها را مشخص و الویت‌بندی کنند و طرح‌های ارزشیابی مطابق آن اولویت‌بندی تهیه شود و بعد برای ارزشیابی آن‌ها اقدام کنیم.

به گزارش روابط عمومی و امور بین‌الملل وزارت آموزش و پرورش، رئیس سازمان پژوهش در پایان سخنان خود گفت: این کارگروه مربوط به فنی و حرفه‌ای هم می‌شود. درست است که در گزارش پژوهشگاه مطالعات به آن معنا راجع به کتاب‌های درسی فنی و حرفه‌ای و کاردانش مطالبی مطرح نشد ولی در این کارگروه آقای بهمنی و همکاران‌شان هم باید حضور داشته باشند و نتایج این گروه باید شامل فنی و حرفه‌ای هم بشود.