در خصوص تامین مناسب گندم به عنوان کالای استراتژیک، اقدامات و راهکارهای متعددی مطرح است که به نظر می رسد هر یک از راهکارها باید هم اولویت بندی و هم هزینه – فایده شود. یادداشت مزبور از این بابت با تشریح وضعیت فعلی شرایط تولید و تامین گندم، به اهمیت عرضه در بورس کالا پرداخته است.

▪ مجتبی پالوج، معاون موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی

گندم، مهم‌ترین کالای تولیدی بخش کشاورزی ایران و محصولی متفاوت است که دولت‌ها باید درباره تامین آن اطمینان لازم و کافی داشته باشند. سال‌هاست بحث خرید تضمینی گندم یا عرضه گندم به قیمت تضمینی در بورس کالا مطرح است. در سال ۸۹ قانون افزایش بهره‌وری بخش کشاورزی تدوین شد. این قانون تغییر خرید تضمینی گندم به قیمت تضمینی را در خود دارد و در عین حال به عرضه و فروش گندم در بورس هم اشاره کرده است.

مسئله اینجاست که از سال ۸۹ بعد از تصویب قانون افزایش بهره‌وری کشاورزی، موضوع مهم قیمت تضمینی در حوزه عرضه گندم در بورس کالا به طور مطلوب اجرا نشده است. از این روست که خرید تضمینی باری سنگین بر دوش دولت تحمیل کرده است. هزینه خرید تضمینی گندم رقم قابل توجهی است و تامین نقدینگی آن مشکلاتی را برای دولت (به ویژه در شرایط تحریم) به دنبال دارد.

برای جایگزینی فروش تضمینی گندم در بورس با شرایط خرید تضمینی کنونی، باید از تجربه بازار سرمایه -بورس کالا- در حوزه کالاهای دیگر درس گرفت. کالاهای زیادی در بورس عرضه می شوند، در سال‌های اخیر عرضه تعدادی از محصول‌های کشاورزی هم در بورس آغاز شده که خرید و فروش برخی از این محصول‌ ها موفقیت‌آمیز بود. باید از این تجربه استفاده کرد که زیرساخت ها برای عرضه گندم در بورس کالا مهیا شود و عرضه با کمترین مشکل باشد.

به نظر می‌رسد که در حال حاضر مهم‌ترین مشکل خرید تضمینی در نظر کشاورزان قیمت پایین آن نسبت به تورم موجود است که این مسئله، به‌ویژه در چند سال اخیر بروز و نمود بیشتری داشته است. قیمت کمتر خرید تضمینی در قیاس با تورم موجب شده کشاورزان برای تحویل گندم به دولت تمایلی نداشته باشند و در نتیجه، آمار خرید نسبت به میزان تولید کاهش قابل توجهی را نشان می‌دهد.

اساساً، خرید تضمینی برای دادن این اطمینان به کشاورز است که دولت حاضر است محصول را در یک نرخ مشخص در نبود مشتری برای آن بخرد؛ اما از آنجایی که خرید تضمینی گندم به صورت انحصاری در دست دولت است و خرید تضمینی گندم، همان خرید در بازار تلقی می‌شود؛ این امکان از کشاورز سلب شده که محصول خود را مستقیم بفروشد.

در واقع، سایر محصول‌های کشاورزی، خریداران دیگری دارد و اگر مشکلی در فروش این محصول‌ها پیش بیاید دولت اقدام به خرید می‌کند. اما خرید گندم تقریبا در انحصار دولت است. البته مقداری از خرید هم متعلق به بخش شبه‌دولتی و خصولتی است و صنایعی مانند کارخانه ماکارونی، شیرینی‌پزی و … اقدام به خرید می‌کنند. با وجود این خریدها، در مجموع تقریباً کل گندم تولیدی را شرکت بازرگانی دولتی با مباشرت سازمان تعاون روستایی خریداری می‌کند.

برای خروج از وضعیت خرید انحصاری گندم، عرضه در بورس کالا راهکاری است که پیش روی این بازار قرار دارد؛ اما برای عرضه گندم در بورس کالا نیاز به آماده‌سازی زیرساخت‌ها هم در طرف عرضه و هم در طرف تقاضا است.

باید برای تولیدکننده اطمینان حاصل شود که تولید او با حداقل هزینه‌ها، متناسب با کیفیت و پوشش هزینه‌های تورم در بورس کالا عرضه می‌شود تا این امید به کشاورز داده شود که در بورس کالا، عرضه گندم با قیمتی متناسب با هزینه‌های تولید خواهد بود. تقریباً هر سال، ۶ میلیون هکتار زمین زیر کشت گندم می‌رود و تعداد کشاورزان تولیدکننده گندم جمعیت قابل توجهی هستند.

علاوه بر این، موضوع و همین‌طور مسائل مربوط به انبار و ذخیره محصول، برای عرضه موفق گندم در بورس کالا باید آموزش لازم به تولیدکنندگان داده شود. در همین حال، کشاورز وقتی فصل زراعی شروع می‌شود، تا زمان برداشت محصول که می‌خواهد از قیمت فروش گندم اطمینان حاصل کند، مکانیسم بورس کالا باید این اطمینان را برای کشاورزان فراهم کند.

گذشته از آن، کشف قیمت گندم در بورس با محصول‌های صنعتی و پتروشیمی و دیگر محصول‌ها متفاوت است و باید راهکارهای دقیقی برای آن طراحی شود تا بتوان از سازوکار بورس کالا برای عرضه گندم استفاده کرد که در همین زمینه قیمت تضمینی جو و ذرت به شیوه ای مطلوب در چند سال اجرایی و می توان از این تجربه نهایت بهره را برد. در این میان با آنکه بورس تخصصی عرضه کالا راه‌اندازی شده است اما بعد از تقریباً گذشت بیش از ۱۰ سال از تصویب قانون مربوطه هنوز عرضه گندم در بورس به دلایل مختلف و شرایط نوسانی بازارها روندی عادی ندارد.

گستردگی تولید در پهنه کشور، تعدد تولیدکنندگان و به‌ویژه تعداد زیاد تولیدکنندگان خًرد، پیچیدگی‌های اجتماعی و کمبود دانش از فعالیت‌ها و مزایای بورس کالا باعث شده نتوانیم از این ابزار برای فروش گندم استفاده کنیم. اما باید در آینده از بورس کالا برای عرضه گندم بهره برد و از این طریق منافع دولت، تولیدکننده و مصرف‌کننده را تامین کرد.

با توجه به جمعیت بیش از ۸۰ میلیونی کشور، سرانه تولید و با لحاظ اینکه گندم اصلی‌ترین تولید غذایی در کشور است؛ عرضه گندم در بورس کالا باید با شفافیت و بر پایه اصول فنی و مهم‌تر اینکه حمایت از کشاورز انجام بگیرد و این یک امر ضروری است.