عضو هیئت امنای مرکز امور نخبگان حوزه‌های علمیه با اشاره به اینکه باید کمک کنیم تا سوگ صاحب عزا ابراز شود و حتی شروع به گریه کند، گفت: می‌توان با رعایت دستورالعمل‌های خاص و برای عرض تسلیت با خانواده متوفیان کرونایی ملاقات حضوری داشت یا از ظرفیت فضای مجازی و تماس تصویری و صوتی در این راستا استفاده کرد.

صادق چهرقانی- ایلنا: نحوه مواجهه نزدیکان و آشنایان با خانواده متوفیان کرونایی که این روزها با غم از دست دادن عزیزان‌شان روبرو هستند، محور گفت‌وگوی ایلنا با حجت الاسلام والمسلمین دکتر مسعود آذربایجانی، دانش آموخته روانشناسی و استاد تمام پژوهشگاه حوزه و دانشگاه است.

این روانشناس حوزوی در حال حاضر مدیر مرکز تخصصی اخلاق حوزه علمیه قم و عضو هیئت امنای مرکز امور نخبگان حوزه‌های علمیه است که چند کتاب از جمله کتابی بنام درآمدی بر روانشناسی دین را هم به رشته تحریر در آورده است.

مشروح گفت‌وگوی ایلنا با استاد مسعود آذربایجانی را در ادامه بخوانید:

خبرنگار ایلنا: آقای دکتر! در ماه های اخیر که میزان شیوع کرونا در کشورمان بالا رفت و به تبع آن شاهد افزایش مرگ‌های ناشی از این بیماری بودیم، بسیاری از وابستگان این درگذشتگان از جمله فامیل و اقوام، و همینطور دوستان و آشنایان این فوت شدگان، بعلت نگرانی از ابتلای خودشان به بیماری کرونا، از ملاقات با خانواده این صاحبان عزا برای عرض تسلیت به ایشان خودداری می‌کنند و به تبع این قطع رحم و عدم دید و بازدید، امروزه بسیاری از این خانواده‌های صاحب عزا، دچار نوعی افسردگی خاص، بعلت طرد شدن و کنارگذاشته شدن توسط آشنایان و اقوام خودشان شده‌اند؛ به نظر حضرتعالی، چه اقدامی باید صورت گیرد تا هم ملاحظات حفظ سلامتی و پروتکل‌های بهداشتی لحاظ شود و هم خدای ناکرده این خانواده‌های صاحب عزا دچار افسردگی و احساس طرد شدن توسط اقوام و آشنایان خود را نداشته باشند؟

دکتر آذربایجانی: این مسئله در مباحث روانشانسی تحت عنوان سوگ و روانشناسی سوگ مطرح می شود؛ در حقیقت وقتی آدم، یک عزیزی را از دست می‌دهد و آن غم و ناراحتی که برای فقدان آن عزیز هست، تحت عنوان سوگ هست و حالا این که ما با این سوگ چگونه باید مواجه شویم، محل بحث است؛ یکی از مسائلی که تقریبا مورد اتفاق همه متخصصان علم روانشناسی است، این است که این سوگ باید ابراز شود؛ که چند مرحله را برای آن مطرح می کنند؛ مراحلی هست مثل انکار، پرخاشگری، گریه کردن و …، که تدریجا آن شخص صاحب عزا یا خانواده اش، بتواند به مرحله پذیرش برسد و آن حادثه فوت عزیزان را بتواند قبول کند.

به هر حال این چیزی که مهم است این که ما باید کمک کنیم به این خانواده که با این سوگ کنار بیایند؛ و بتوانند این حادثه را تحمل کنند و به عنوان یک اتفاق واقعی و یک واقعیت محتوم بپذیرند.

به همین جهت به طور کلی حضور افراد مختلف، و به طور ویژه حضور خویشان و آشنایان و دوستان، در کنار خانواده و فرد صاحب عزا، برای این مسئله خیلی مهم است و در آداب اسلامی هم، این مسئله که مثلا ما برویم و پیش خانواده متوفی و تسلیت بگوییم و حتی خودمان را نشان دهیم، مورد تأکید و سفارش قرار گرفته و این کار اصلا یکی از آداب ما هست که وجود دارد.

یا مثلا بحث تشییع جنازه یا حضور در نماز میت که برگزار می‌شود، همه این ها یا حداقل بخشی از آن، برای تسلی خاطر دادن به خانواده متوفی هست.

تا این جای بحث هرچه گفته شد قائده کلی بود، اما حالا و در شرایط امروز به دلیل بحث شیوع کرونا که به وجود آمده، ممکن است محدودیت هایی برای این کارها داشته باشیم اما نباید آن را تعطیل کنیم.

در این شرایط خاص، اولین نکته این است که اگر از سوی ما، مسائل بهداشتی کاملا رعایت شود و ملاقات با خانواده صاحب عزا، با فاصله اجتماعی مناسب باشد، صحیح است؛ مثلا فرض کنید با فاصله ۵ متر یا ۶ متر باشد و همینطور با رعایت داشتن ماسک و مسائل دیگر، طبق چیزی که پزشکان توصیه می کنند و مواردی که در نظر می گیرند، انشاالله هیچ مشکلی نیست و پیش نخواهد آمد. یعنی با این کار، هم نسبت به خانواده صاحب عزا که ممکن است از فامیل و اقوام یا دوستان و آشنایان مان باشد، ما انجام وظیفه کردیم و هم ارتباط با آن ها پیدا کردیم و صله رحم صورت گرفته است؛ حالا می تواند این ملاقات کردن با خانواده صاحب عزا، به صورت تجمع هم نباشد و تدریجا باشد.

خبرنگار ایلنا: چطور هم ملاقات کردن با صاحب عزا صورت گیرد و هم تجمع نباشد؟

دکتر آذربایجانی: مثلا اگر قبلا و در شرایط عادی، چند خانواده با هم قرار می‌گذاشتند و در یک ساعت مشخص به ملاقات خانواده متوفی می‌رفتند، حالا می‌تواند این قرار گذاشتن نباشد و در چند روز متوالی ملاقات با خانواده صاحب عزا صورت گیرد؛ حتی مثلا ما می‌توانیم مطمئن شویم که خانواده صاحب عزا در فلان ساعت مهمانی ندارند، و دقیقا در همان ساعت خلوت، به دیدار شان برویم.

خبرنگار ایلنا: از ظرفیت فضای  مجازی چطور می توان برای این موضوع بهره گرفت؟

دکتر آذربایجانی: بله. قصد داشتم به این موضوع هم اشاره کنم؛ علاوه بر شیوه قبلی که ذکر شد و مربوط به ملاقات حضوری بود، چند راهکار دیگر هم وجود دارد که حتما باید انجام شود تا خانواده صاحب عزا از سوی دوستان و اقوام خود احساس همراهی داشته باشند.

یک راه کار مهم دیگر هم گرفتن مجلس ختم مجازی هست؛ به این صورت که یکی از نزدیکان فرد متوفی مسئول انجام این کار شود؛ البته این فرد باید ترجیحا فردی غیر از خانواده اصلی فرد متوفی باشد که شاید به دلیل شرایط بد روحی ناشی از دست دادن عزیزشان، حوصله ای برای اینکار نداشته باشند؛ مثلا فرزند برادر یا فرزند خواهر فرد متوفی با تشکیل گروهی در یکی از پیام رسان‌های فضای مجازی، یک مجلس ترحیم و ختم مجازی برگزار کنند که در آن مجلس، همه فامیل‌ها و اقوام و دوستان و آشنایان، عواطف خود را ابراز کرده و به خانواده متوفی عرض تسلیت داشته باشند؛ همچنین اعضای گروه اعلام کنند که فلان سوره‌های قرآن را برای شادی روح مرحوم یا مرحومه خواهیم خواند که همین ابراز کردن ها، باعث قوت قلب صاحبان عزا می شود؛ و یا این که همانطور که قبلا در شرایط عادی مجالس ختم در مساجد، افراد قسمتی از قرآن را به نیت شادی روح متوفی می‌خواندند، الان هم دراین گروه مجازی، اعضای گروه برنامه ختم کامل قرآن کریم را داشته باشند و مسئولیت خواندن جزهای مختلف قرآن را میان خودشان تقسیم کنند؛ این ها کارهایی است که در مجلس ختم مجازی می توانند بگذارند.

خبرنگار ایلنا: و البته استفاده از امکان برقراری تماس تصویری که در فضای مجازی فراهم است؛ سؤال این است که نحوه تعامل ما با صاحبان عزا در این تماس‌های تصویری یا صوتی، چگونه باشد که به بهترین حالت ممکن نزدیک باشد؟

دکتر آذربایجانی: بله. راهکار دیگر بنده همان ارتباط تصویری با خانواده درگذشتگان است؛ یعنی بعد از یک یا چند روز که خانواده صاحب عزا، کمی شرایط روحی‌شان بهتر شد و امکان صحبت داشتند، فامیل و اقوام و همینطور دوستان و آشنایان با آنان تماس بگیرند و تا هر اندازه که توانستند با ایشان ارتباط برقرار کنند؛ یعنی حتما با تماس صوتی و تماس تصویری این کار صورت گیرد و اکتفا به پیامک نکنند و سعی کنند با این بازماندگان و غم دیدگان گفت وگو کنند تا آن ها به سخن دربیایند، چرا که همین خود حرف زدن و گریه کردن باعث می شود که از سمت صاحب عزا و فرد غمدیده، سوگ ابراز شود و این تخلیه روانی صورت گیرد؛ الان مشکلی که هست، سوگ ابراز نشده در میان بسیاری از خانواده‌های دارای فوت شدگان به وجود آمده که این سوگ ابراز نشده، منشأ افسردگی می شود و اندوه و غم را متراکم می کند.

اصل این است که فامیل و دوستان خانواده صاحب عزا، همین گفت وگو را انجام دهند و باعث شوند که فرد صاحب عزا شروع به گریه کردن کند؛ حالا اگر دیدار حضوری با رعایت پروتکل های بهداشتی و رعایت فاصله اجتماعی در حد ۵ متر یا ۶ متر ممکن بود که چه بهتر و اگر دیدار حضوری ممکن نیست، برقراری تماس به صورت صوتی و یا به صورت تصویری و روش های دیگری که امکان پذیر هست صورت گیرد و واقعا امروز به صورت مجازی این کار ممکن است؛ و بعد سعی کنیم کاری کنیم که صاحب عزا گریه کند و عواطف خود را ابراز کند، چون این کار باعث می شود تا صاحبان عزا، آرام آرام، واقعیت فوت عزیزشان را به صورت کامل بپذیرند و از نظر روانی تخلیه شوند.

خبرنگار ایلنا: غیر از تلاش برای ابراز همدردی و همینطور تلاش برای بروز احساسات فرد صاحب عزا از جمله گریه کردن که به آن اشاره فرمودید، چه نکاتی را می توان در این دیدارها یا تماس ها به فرد صاحب عزا گفت که با حادثه درگذشت عزیزشان راحت تر کنار بیایند؟

دکتر آذربایجانی: پاسخ این سؤال گفتن از ائمه اطهار (علیه السلام) و تمسک و اقتدای به اولیای دین است؛ و یادآوری این نکات به فرد غمدیده و صاحب عزا باید صورت گیرد؛ توضیح بیشتر این که ما در رابطه با برخی از اولیای دین، نمونه‌های خوبی را می بینیم که می‌توان با نگاه به آن ها، کمی با غم خود کنار بیاییم؛ مثل خود حضرت زهرا (سلام الله علیها) که مراسم تشییع جنازه و تدفین به صورت عمومی برای ایشان نبود، بلکه پیکر ایشان را شبانه غسل داده و تشییع و خاکسپاری کردند؛ و اینها نمونه‌هایی هست که همه ما انسان‌ها، می‌توانیم با آن ها همانند سازی کنیم و در این مشکلات خودمان، اقتدا کنیم به امیرالمؤمنین امام علی (علیه السلام) و صبری که در حادثه شهادت حضرت زهرا و مراسم غریبانه تشییع و تدفین ایشان داشتند.

یا حتی خود امیرالمؤمنین امام علی، وقتی به شهادت رسیدند، ایشان هم مکان دفن شان و قبر مبارک شان تا مدت ها نامعلوم بود؛ یعنی ایشان هم به صورت مخفیانه و شبانه، خاکسپاری شدند؛ و این ها همه نمونه هایی هست که می توانیم با یاد کردن از آنها، همانند سازی کرده و کمی با غم و اندوه خود و این که مراسم ختم و خاکسپاری عزیزمان غریبانه و بدون حضور فامیل و دوستان و با محدودیت برگزار شده، کنار بیاییم.

ولی به هر حال به طرق مختلف کاستن از غم خانواده‌های صاحب عزا در این شرایط کرونایی، بسته به ابتکارات افراد مختلف، می‌تواند متفاوت باشد؛ اما آن چه که مهم است باید سعی کنیم که به خانواده متوفی کمک کنیم تا آن سوگ در دل و قلب شان ابراز شود و به زبان بیاید و غم و اندوه شان برون ریزی شود؛ یعنی تخلیه هیجانی و تخلیه عاطفی اتفاق بیافتد؛ حالا با روش های مختلفی که هست؛ بخصوص پیام های تسلیت عاطفی و بیان خاطراتی که از آن مرحوم یا مرحومه بوده تا کمک کنند کم کم این پذیرش، اتفاق بیافتد و فرد صاحب عزا یا خانواده صاحب عزا، این اتفاق را به عنوان یک واقعیت حتمی برای همه انسان ها بپذیرند.