به‌ منظور آشنایی بیشتر با این نوع صندوق‌ها و آگاهی از نحوه پذیره‌نویسی در بانک مسکن گفت‌وگویی با دکتر سیدمحسن فاضلیان عضو هیأت مدیره و مدیرعامل سابق شرکت تأمین سرمایه بانک مسکن که در این حوزه تخصص و تجربه کاری دارند، انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

امروزه ورود به بازار سرمایه از طریق سرمایه‌گذاری در صندوق‌های سرمایه‌گذاری رایج‌ترین روش سرمایه‌گذاری غیرمستقیم عموم مردم در بازار سرمایه به شمار می‌رود. در واقع در این روش به جای اقدام مستقیم مردم به سرمایه‌گذاری در بورس (که غالباً تخصص کافی در خصوص پیچیدگی‌ها و رویه‌های سرمایه‌گذاری در بورس ندارند)، تلاش می‌شود سرمایه پس‌انداز آن‌ها در اختیار نهادهایی مالی با تخصص‌های لازم و البته مجوزهای قانونی مربوطه قرار گرفته تا بدین‌وسیله این افراد از مزایای بازار سرمایه و بازدهی‌های متعارف در آن بهره‌مند شوند.

در این مدل منابع اشخاص در یک صندوق تجمیع و توسط مدیریت حرفه‌ای به دارایی‌های مشخص‌شده در اساسنامه صندوق تخصیص می‌یابد. چندین مدل صندوق سرمایه‌گذاری وجود دارد که هرکدام ویژگی‌های مخصوص به خود را دارند. بنابراین همه می‌توانند با هر مقیاس درآمد و سطح دانشی که دارند، صندوق متناسب برای نوع سرمایه‌گذاری دلخواه و با در نظر گرفتن سطح ریسک مناسب پیدا کنند.

متداول‌ترین تقسیم‌بندی صندوق‌های سرمایه‌گذاری بر مبنای ترکیب دارایی‌های آن‌ها است؛ به این معنی که صندوق‌ها، سرمایه و منابع تجهیز شده از افراد را در دارایی‌های مختلفی سرمایه‌گذاری می‌کنند. این دارایی‌ها می‌توانند گزینه‌های کم‌ریسک مانند سپرده بانکی و اوراق با درآمد ثابت یا گزینه‌های با ریسک بیشتر مانند سهام باشند. بنابراین ترکیب دارایی هر صندوق سرمایه‌گذاری نشان از نحوه مدیریت دارایی‌ها و رویکرد مدیر صندوق دارد. سرمایه‌گذاران با بررسی ترکیب دارایی صندوق‌های سرمایه‌گذاری می‌توانند صندوق موردنظر خود را انتخاب کنند که عمدتاً متناسب با سطح پذیرش ریسک ایشان و بازدهی مرتبط با آن است.

از میان صندوق‌هایی که در اوراق بهادار (سهام یا اوراق درآمد ثابت) سرمایه‌گذاری می‌کنند، برخی منابع صندوق را در ترکیبی از سپرده و اوراق بهادار با درآمد ثابت سرمایه‌گذاری می‌کنند که به آن‌ها صندوق‌های سرمایه‌گذاری در اوراق با درآمد ثابت می‌گوییم. نمونه این صندوق در مجموعه بانک مانند صندوق آباد و صندوق مشترک تأمین سرمایه است. در نوع دیگر از صندوق، منابع صندوق می‌تواند به سرمایه‌گذاری در سهام اختصاص یابد که به این نوع از صندوق‌ها، صندوق‌های سهامی گفته می‌شود. برخی از صندوق‌ها نیز منابع خود را با نصاب‌های استاندارد و مشخص‌شده در ترکیبی از سهام و اوراق با درآمد ثابت سرمایه‌گذاری می‌کنند که به صندوق‌های سرمایه‌گذاری مختلط معروف هستند. همچنین صندوق‌ها می‌توانند در دارایی‌هایی نظیر طلا و یا حتی پروژه‌های ساختمانی سرمایه‌گذاری کنند که به آن‌ها صندوق‌های سرمایه‌گذاری طلا و صندوق‌های زمین و ساختمان گفته می‌شود. همچنین صندوق‌های در تشابه با صندوق زمین و ساختمان که محدود به توسعه طرح‌های املاک و مستغلات است، صندوق پروژه وجود دارد که تجهیز منابع مالی لازم برای ساخت و توسعه پروژه‌ها را تأمین می‌کند و سازوکار مصرف وجوه تجهیز شده بسیار دقیق و تحت نظارت‌های پیوسته ناظران بر صندوق است.

صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله با عنوانETF(EXCHANGE TRADE FUND) به صندوق‌هایی اطلاق می‌شود که از دارایی‌های متنوع تشکیل شده و بدون نیاز به انجام عملیات صدور و ابطال، واحدهای آن در طول روز همانند سهام در بازار معامله می‌شود و از طرفی ساختاری شبیه صندوق‌های صدور و ابطالی دارند. یعنی شما در طول ساعات و روزهایی که بازار معاملات سهام باز است، می‌توانید یک یا چند واحد از یک صندوق ETF را بخرید، یا چند واحد از آن را بفروشید.

در واقع ETF همان صندوق‌های قابل معامله در بورس هستند. در واقع این شکل از صندوق‌ها تقسیم‌بندی جدید از باب نوع سرمایه‌گذاری و تخصیص دارایی نیست؛ ETFها از لحاظ مدیریت، دسته‌بندی و … همانند سایر صندوق‌ها دسته‌بندی می‌شود و وجه تمایزش با صندوق‌های مبتنی بر صدور و ابطال تنها از این جهت است که با ایجاد نمادهای معاملاتی مشخص در بورس یا فرابورس، واحدهای سرمایه‌گذاری این صندوق‌ها مانند سایر نمادهای مربوط به سهام شرکت‌ها، قابلیت معاملاتی بورسی پیدا کرده‌اند.

مطابق با آنچه گفته شد، این نوع از صندوق‌ها نیز مشابه صندوق‌های مبتنی بر صدور و ابطال، پس از پایان پذیره‌نویسی و جمع‌آوری وجوه سرمایه‌گذاران، با مدیریت حرفه‌ای، با رعایت اصل تنوع‌بخشی نسبت به سرمایه‌گذاری وجوه اقدام می‌کند لذا مانند صندوق‌های مبتنی بر صدور و ابطال، مناسب کسانی است که تخصص یا زمان مدیریت سبد دارایی خود را ندارند اما می‌خواهند از مدیریت حرفه‌ای و سایر مزایای بازار سرمایه استفاده کنند.

این صندوق‌ها از خاصیت نقدشوندگی مناسب (دریافت اصل و فرع سرمایه‌گذاری ظرف حداکثر یک یا دو روز کاری در صورت فروش واحدها)، سادگی و سهولت در خرید و فروش، کنترل توسط نهاد ناظر بازار سرمایه و ارزش‌گذاری شفاف بر اساس خالص دارایی‌ها در هرلحظه از زمان برخوردارند؛ البته که سرمایه‌گذاری در این صندوق‌ها خالی از ریسک نیست و سرمایه‌گذاران باید درک اولیه در خصوص ماهیت سهامداری و سرمایه‌گذاری در بورس را داشته باشند. از آنجا که قیمت دارایی‌های تحت مدیریت این صندوق‌ها در بازار به‌طور پیوسته تغییر قیمت داشته و متناسب با این تغییرات قیمت ETF در بازار تغییر می‌یابد بنابراین در تحلیلی ساده می‌توان این استنباط را داشت که در شرایط رشد بازار قیمت ETF صعودی و در شرایط افت بازار قیمت ETF کاهش می‌یابد. بنابراین می‌توان در صورت تحقق اصول حاکم بر اقتصاد مقاومتی و تحقق مفهوم مردمی‌سازی اقتصاد از طریق عرضه عمومی شرکت‌ها و بنگاه‌های ارزشی در بورس، فضای رشدی مورد انتظار می‌تواند در انگیزه سرمایه‌گذاری در این صندوق‌ها مؤثر باشد.

مطابق با تقسیم‌بندی ذکرشده، صندوق‌های درآمد ثابت که نسبت به سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار اقدام می‌کنند شامل صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله درآمد ثابت، صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله سهامی و صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله مختلط بوده، به اضافه اینکه در انواع دیگر صندوق‌ها در حال حاضر صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله مبتنی بر طلا و صندوق‌های سرمایه‌گذاری زمین و ساختمان نیز از جمله صندوق‌هایی هستند که واحدهای سرمایه‌گذاری آن‌ها در بورس معامله می‌شود. انواع متعددی از صندوق‌های دیگر در بازارهای مالی و سرمایه جهانی نیز توسعه‌ یافته که از جمله آن‌ها می‌توان به صندوق‌های شاخصی و صندوق‌های پوشش ریسک اشاره کرد که به ‌تدریج با توسعه و تعمیق بازار سرمایه و در صورت تطبیق با موازین قانونی و شرعی نسبت به ساختارسازی صندوق‌های جدید در بازار سرمایه ایران مورد توجه قرار خواهد گرفت.

همان‌طور که در پاسخ به سؤالات قبلی توضیح داده شد، تنها تفاوت این صندوق‌ها با صندوق‌های صدور و ابطالی که عموماً سرمایه‌گذاران با آن‌ها آشنا هستند، در نحوه و سازوکار سرمایه‌گذاری متقاضیان در صندوق و قابلیت معامله واحدهای این صندوق در بازار سرمایه است. برای بیان دقیق‌تر باید گفت که در صندوق‌های مبتنی بر صدور و ابطال، سرمایه‌گذار با مراجعه به دفاتر مشخص‌شده و یا سامانه‌های اینترنتی مدیر ثبت یا مدیر صندوق، به صدور یا ابطال واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق اقدام می‌کنند؛ درصورتی‌که در صندوق‌های ETF ما با لفظ خرید و فروش در بورس به جای صدور و ابطال مواجه هستیم.

غالباً صندوق‌های قابل معامله سهامی، سود ماهانه تقسیم نمی‌کنند اما نتیجه سرمایه‌گذاری‌های آن در خالص ارزش دارایی‌هایی صندوق (NAV) نمود یافته و در صورت افزایش مقدار مذکور، قیمت فروش هر واحد آن رشد خواهد داشت. به‌عبارت‌دیگر زمانی که ارزش صندوق بالا می‌رود و سرمایه‌گذار قصد دریافت سود ناشی از این افزایش ارزش را دارد، ‌باید نسبت به فروش واحد سرمایه‌گذاری خود در بازار اقدام کند. قابل ذکر است بر اساس قانون، بابت نقل ‌و انتقال واحدهای سرمایه‌گذاری انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله و صدور و ابطال آن‌ها هیچ‌گونه مالیاتی اخذ نمی‌شود.

تاکنون صندوق‌های قابل معامله سهامی متعددی در بورس تهران و فرابورس ایران جهت خرید و فروش سرمایه‌گذاران لیست شده است ولیکن صندوق سرمایه‌گذاری واسطه‌گری مالی یکم، اولین صندوق قابل معامله سهامی دولتی است که بر اساس سیاست‌های تخفیفی دولت به بازار سرمایه ارایه می‌شود. با ویژگی‌های خاصی که این صندوق دارد، نمونه مشابه قبلی در بازار سرمایه کشور را نداشته است. البته دولت محترم باز هم قصد واگذاری سهام خود را در قالب چنین صندوق‌هایی را دارد؛ اما فعلاً اولین صندوق معرفی شده از این حیث است.

مهم‌ترین خدمت صندوق‌ها، ارایه بازدهی مطلوب و کم کردن ریسک سرمایه‌گذاران است که این ویژگی در انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله برای سرمایه‌گذاران غیرحرفه‌ای بسیار کاربردی است؛ زیرا با انتخاب یک صندوق سرمایه‌گذاری مناسب، دیگر نیازی به کسب اطلاعات تخصصی و صرف وقت اضافه نیست. همچنین با توجه به اینکه برخی از صندوق‌ها دارای تضمین سودآوری و برخی بدون تضمین هستند، افراد می‌توانند با توجه به میزان ریسک‌پذیری خود در یکی از انواع صندوق‌ها سرمایه‌گذاری کنند. لذا برای سرمایه‌گذارانی که ریسک کمتر را ترجیح می‌دهند، خرید واحدهای این نوع از صندوق‌ها منطقی‌تر است.

نکته قابل توجه در خصوص این صندوق تخفیف ارایه‌شده توسط دولت، جهت واگذاری سهام خود است. به عبارتی فرآیند ایجاد و کار این صندوق به این شکل است که پس از تشکیل صندوق و جمع‌آوری وجوه به میزان مشخص، سهام دولت در بانک‌های ملت، تجارت و صادرات و همچنین بیمه البرز و بیمه اتکایی امین با تخفیف قابل توجه به این صندوق واگذار می‌شود.

مراحل خرید و فروش این صندوق‌ها، همانند سایر اوراق بهادار موجود در بازار سرمایه است. به این ترتیب متقاضیان با مراجعه به یکی از شعب کارگزاری‌ها و اخذ کد معاملاتی (در صورت نداشتن کد معاملاتی) و دریافت کاربری آنلاین برای استفاده از سامانه معاملات برخط (آنلاین) کارگزاری می‌توانند به بازار معاملاتی دسترسی داشته باشند. همچنین با واریز وجه سرمایه‌گذاری به حساب بانکی کارگزار درخواست خرید و فروش واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق با استفاده از سامانه معاملات برخط (در صورت داشتن کاربری آنلاین) و یا به صورت کتبی به کارگزاری سهام خود ارایه کنند.

اما علاوه بر این روش معمول در همه صندوق‌های قابل معامله، برای ایجاد امکان همه اقشار مردم در هر جای از کشور، مقرر شد تا از ظرفیت شبکه بانکی کشور نیز برای پذیره‌نویسی واحدهای سرمایه‌گذاری این صندوق استفاده شود. بدین ترتیب علاوه بر امکان ثبت سفارش از طریق درگاه‌های معاملاتی شرکت‌های کارگزاری، تمامی بانک‌های دولتی و چند بانک خصوصی نیز نسبت به دریافت سفارشات متقاضیان و ثبت‌نام آن‌ها اقدام خواهند کرد. لذا برای پذیره‌نویسی، متقاضیان دارای حساب در هر یک از بانک‌های منتخب می‌توانند از طریق مراجعه به درگاه‌های غیرحضوری و حضوری که توسط بانک‌های مربوطه اطلاع‌رسانی خواهد شد و با ورود حداقل اطلاعات مورد نیاز، نسبت به پذیره‌نویسی واحدهای سرمایه‌گذاری اقدام کنند.

به نظر می‌رسد که این اقدام یک گام روبه‌جلو در مردمی‌سازی اقتصاد بر اساس رهنمودهای مقام معظم رهبری بوده و زمینه مشارکت آحاد مردم در تأمین مالی بنگاه‌ها را فراهم آورد. از طرفی نیز ارایه تخفیف یک مشوق برای سرمایه‌گذاری در این صندوق‌هاست. لذا می‌توان این صندوق‌ها را فرصت بی‌نظیری برای ورود آحاد جامعه به سرمایه‌گذاری در اوراق سهام شرکت‌های معتبری دانست که دولت با هدف مردمی کردن اقتصاد و مشارکت دادن مردم در اقتصاد کشور و نیز عدالت تخصیصی در واگذاری سهام خود در شرکت‌های دولتی به اقشار مختلف جامعه دنبال می‌کند.

حرکت جریان نقدینگی از بازارهای مخرب به سمت بازار سرمایه کشور اقدامی مبارک و میمون برای مجموعه اقتصادی کشور به حساب می‌رود. تشویق مردم به سرمایه‌گذاری در ابزارهای نظام‌مند و در بستر قانونی بازار سرمایه می‌تواند نجات‌بخش اقتصاد کشور باشد، اما باید متذکر شد سرمایه‌گذاری در ابزارهای حوزه بازار سرمایه نیازمند پذیرش توأمان ریسک و بازدهی است. درعین‌حال که عموم مردم عزیزمان را تشویق به سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه می‌کنم، از آن‌ها تقاضا دارم که با نگاه واقع‌بینانه و به‌دوراز هیجان و با پذیرش ریسک سرمایه‌گذاری در بورس نسبت به انتخاب گزینه‌های سرمایه‌گذاری خود اقدام کنند. برای همه همکاران خودم در بانک مسکن و همه مردم عزیزمان آرزوی سلامتی دارم.