حمید خلجی ،رییس شعبه تامین اجتماعی تفرش

اول اکتبر روز جهانی سالمند و  “سالمندی بیش از آن که پدیده ای جسمانی یا فیزیولوژیک باشد یا حداقل به همان اندازه، پدیده ای فرهنگی-اجتماعی است”. از آنجایی که پدیده سالمندی در ایران پدیده نوینی است و می تواند آثار متعددی بر جنبه های مختلف زندگی اجتماعی نظیر ترکیب سنی جمعیت بگذارد، در نظر گرفتن سیاست های اجتماعی لازم برای مواجه با این پدیده لازم و ضروری به نظر می رسد.
امروزه برای سالمندی تعریف مشخصی وجود دارد:” سنی که در آن اکثر مردم از کار بازنشسته می شوند و از انواع خاصی از مزایای رفاهی مانند حقوق بازنشستگی برخوردار می گردند. “

مهم ترین نیازهای سالمندان در چند دسته قابل تقسیم است:

۱- نیازهای مالی-اقتصادی          3-  نیازهای درمانی و بهداشتی        3- نیازهای روانی و اجتماعی

نیک می دانیم که در مورد سالمندان تحت پوشش سازمان تامین اجتماعی، دو مورد اول به طور مستقیم با تعهدات سازمان در ارتباط است.
سالمندی پدیده ای است که همه¬ی کشورهایی که کاهش اساسی باروری و افزایش امید به زندگی را تجربه می‌کنند، در مسیر تحولات جمعیتی خود با آن روبه رو می شوند. کشورهای توسعه یافته ازنظر زمانی، زودتر با افت اساسی باروری مواجه می شوند؛ از این رو، خیلی زودتر از کشورهای در حال توسعه، سالمندی و پیامدهای آن را تجربه می کنند. بنابر پیش بینی جمعیتی، از سال ۱۴۰۰ جمعیت ایران رو به سوی سالمندی خواهد داشت و تا ۱۴۳۰ فرصت دوران طلایی جمعیت پایان خواهد یافت .
سالمند شدن جمعیت و مشکلات اجتماعی و اقتصادی متاثر از آن، کشورهای جهان را وادار به بررسی راه حل های مختلف به منظور فایق آمدن بر مشکلات مترتب بر مسن شدن جمعیت نموده است، که از آن جمله می توان به اصلاحات در سیستمهای بازنشستگی اشاره نمود. براساس مطالعات آکچوئری، برخی کشورها بازنشستگی تأخیری را ارائه می نمایند. به اینصورت که برای بازنشستگان تأخیری، ضریب افزایش مزایا به عنوان پاداش در نظر می گیرند .بر این مبنا پیاده کردن طرح بازنشستگی پیش از موعد، خصوصاً در زمان کمبود نیروی کار یا وضع نامساعد مالی یک سیاست آزار دهنده است.
با وجود این ، تصویب قوانین بازنشستگی پیش از موعد و مشاغل سخت و زیان آور، تعداد مستمری بگیران سازمان تامین اجتماعی را افزایش و نسبت وابستگی را کاهش داده و به تبع آن مشکلات و چالش هایی را برای مستمری بگیران و این سازمان به وجود آورده است. به موازات افزایش کمی مستمری بگیران، نقش و اهمیت اجتماعی آنان در جامعه افزون تر از هر زمان دیگری شده است.
در حال حاضر بر اساس برخی قوانین موجود از جمله بازنشستگی در مشاغل سخت و زیان آور، بیمه شدگان می توانند زودتر از موعد از مزایای بازنشستگی بهره مند شوند.هر چند این امر با نگاه حمایتی و جهت صیانت از نیروی کار انجام می شود، لکن تبعاتی منفی را برای جامعه در پی خواهد داشت؛ افراد در اوج تجربه بازنشسته می شوند و با توجه به اینکه هنوز توانایی کار دارند، وارد عرصه مشاغل خصوصی شده و عملا از چرخه بیمه پردازی نیز خارج گردیده و در نتیجه اهداف بازنشستگی پیش از موعد نیز حاصل نمی شود.  انسانها در سنین پیری به اوج پختگی و تجربه خود می‌رسند و از این رو می‌توان ادعا کرد که پیری یک ارزش اجتماعی است و نباید آن را مترادف ازکارافتادگی و غیر مفید بودن قرار داد. باید توجه داشت که کار کردن فقط به انجام رساندن اعمال فنی نیست، بلکه به کار وا داشتن بافت اجتماعی و پویایی بیناذهنی انسان هاست.
اما با این حال، سن بازنشستگی از سن سالمندی(طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی۶۰ سال است ) و حتی با سن امید به زندگی (طبق گزارش توسعه انسانی سال ۲۰۱۶ که در ایران ۶/۷۵ سال است) فاصله زیادی دارد. در مقابل، اجبار غیر رسمی به بازنشستگی و تعیین سقف سابقه ۳۵  سال برای بازنشستگی سبب دور شدن نیروی فعال جامعه از عرصه های اجتماعی و اقتصادی می شود که این امر حق انتخاب فرد را برای ادامه فعالیت و کار از او سلب می کند.در حالی که به نظر می رسد ارائه طرح های تشویقی و بهره مندی از مزایای بیشتر در برابر اشتغال و بیمه پردازی طولانی تر، می تواند باعث رغبت به ادامه فعالیت افراد باشد.
از طرفی در بستر تغییرات جمعیتی مرحله‌ای از تحولات جمعیتی در کشور از سال ۱۳۸۵ آغاز شده است که به قول جمعیت‌شناسان «پنجره جمعیتی» و «هدیه جمعیتی» نامیده می‌شود. در این وضعیت که از آن به‌عنوان دوران طلایی جمعیت نیز نام برده می‌شود،  نسبت جمعیت در سنین فعالیت افزایش یافته و به حداکثر خود یعنی بالای ۷۰ درصد می‎رسد. طبق گزارش توسعه انسانی سال ۲۰۱۶ سازمان ملل میانگین سنی جمعیت ایران ۵/۲۹ سال است.در حال حاضر، در کشور  حدود ۷۱ درصد جمعیت در سنین فعالیت (۱۵ تا ۶۴ سال) قرار دارد.
به‌طور کلی، فرصت‌ها و چالش‌های جمعیتی پیش‌روی جمعیتی در کشور بیشتر به این وضعیت برمی‌گردد که اگر روندهای جدید تغییرات ساختار سنی جمعیت و پنجره جمعیتی کشور به درستی مدیریت شود و سیاست‎های مناسب و موثر اتخاذ شود، می‎توان زمینه بهره‌برداری از پنجره جمعیتی، فرصت را فراهم آورد و ابعاد مختلف توسعه‌ای را بهبود بخشید. چالش‌های جمعیتی حال حاضر و آینده، بستگی زیادی به نحوه بهره‌برداری از فرصت پنجره جمعیتی دارد.
سالمند شدن در ایران یکی از اساسی ترین چالشهای نظام تأمین اجتماعی است. به نحوی که با سالخورده شدن جمعیت بار مالی آن بر این نظامها افزونتر شده و باید برای آن تدابیر جدی اندیشیده شود. امروزه یکی از مؤثرترین روشهای تحقق امنیت انسانی، خط مشی های مربوط به نظام تأمین اجتماعی است که پدیده بازنشستگی و سالمندی یکی از ابعاد آن به شمار می رود. پدیده سالمندی و به تبع آن موضوع بازنشستگی نه تنها با امنیت شغلی و امنیت درآمد مرتبط است بلکه سلامت محیط زیست انسانی نیز از آن متأثر خواهد بود. آمارها نشان می دهند جمعیت سالخورده ایران در سالهای اخیر ۳ برابر شده است. هم اکنون بیش از ۷ درصد جمعیت کشورمان را افراد سالمند بالای ۶۰ سال تشکیل می دهند که گفته می شود این آمار در ۴ دهه آینده تقریباً ۲ برابر خواهد شد. سازمان تأمین اجتماعی حدود ۵/۴۳ درصد از سالمندان کشور را تحت پوشش خود دارد.
در مجموع می توان گفت هر چند پدیده سالمندی از نتایج اجتناب ناپذیر توسعه شمرده می شود ولی بی‌توجهی به ابعاد مختلف آن و نیازهای سالمندان و نقش به سزای سازمان تامین اجتماعی در توسعه انسانی، خود می تواند مانعی جدی در برابر توسعه قلمداد گردد. تخریب خلاقانه گذشته و ساختن اگاهانه اینده، عملی است که تنها انسان توان انجام آن را دارد.
پس بدون هیچ تردیدی ضروری است سازمان تأمین اجتماعی به عنوان بزرگترین سازمان بیمه ای که قشر بزرگی از سالمندان کل کشور را تحت پوشش دارد، از طریق بازبینی و تغییرات پارامتریک در سازمان و اصلاح قوانین بازنشستگی، خود را با این تغییرات جمعیتی هماهنگ سازد.