به گزارش کیوسک خبر به نقل از ایسنا، اتحادیه اروپا بلافاصله پس از اعلام خروج امریکا از برجام در بیانیه‌ای تاکید کرد که  تا زمانی که ایران به تعهداتش در این توافق پایبند بماند، اتحادیه اروپا هم به برجام متعهد خواهد ماند. اروپایی‌ها به ایران وعده می‌دادند که آنها هم به تعهدات خود پایبند خواهند بود اما مشکل اینجا بود که با تحریم‌های نفتی و بانکی که آمریکا علیه ایران وضع کرد، در عمل تجارت با اروپا غیرممکن شده بود اما مذاکرات ایران با طرف اروپایی برجام به ایجاد یک کانال مالی به نام اینستکس( (INSTEX) منجر و خبر آن در ۱۱ بهمن ۹۷ منتشر شده بود.

سازوکار اینستکس اینگونه بود که ایران نفت خود را به کشورهای اروپایی می‌دهد و در مقابل از آن‌ها اقلام مورد نیاز خود را دریافت می‌کند. قرار نبود پولی میان طرفین رد و بدل شود، زیرا تحریم‌های بانکی اجازه این تبادل را نمی داد. همچنین قرار شد که دو شعبه از اینستکس در ایران و اروپا به عنوان یک نهاد واسط برای تسویه حساب شرکت‌های بدهکار و بستانکار در دو طرف ایجاد شود. در همان مقطع حمید بعیدی نژاد سفیر کشورمان در لندن در صفحه توییتر خود در رابطه با INSTEX اظهار کرد: «سه کشور اروپایی فرانسه، آلمان وانگلستان پیشنهاد کرده‌اند که برای عملیاتی شدن سریع کانال مالی که برای تسهیل تجارت بین دو کشور در تمامی زمینه‌ها تاسیس شده است، فاز اول آن به پرداخت‌های مرتبط با اقلام کالاهای اساسی و پزشکی اختصاص یابد.»

اینستکس کف خواسته‌های ایران بود و ایران خواهان فروش نفت خود از طریق این کانال مالی بود ولی به هرحال این سازوکار مالی را برای مرحله اول اجرای برجام بدون آمریکا پذیرفت اما تاخیر طرف اروپایی برجام در راه‌اندازی این کانال مالی، صدای اعتراض ایران را درآورد. ایران به طرف اروپایی هشداد داد که آنها باید به تعهدات خود پایبند باشد همانطور که آژانس انرژی اتمی پایبندی ایران را به تعهدات برجامی تایید کرده بود. پاسخ اروپا همواره این بود که در حال تلاش برای راه ‌اندازی اینستکس است.

با این حال کاسه صبر ایران بالاخره لبریز شد. شورای عالی امنیت ملی ایران در روز ۱۸ اردیبهشت ۹۸ یعنی سالروز خروج امریکا از برجام، بیانیه مهمی صادر کرد و به طرف اروپایی برجام شصت روز فرصت داد تا تعهدات خود را عملیاتی کنند. این بیانیه تصریح کرد که « جمهوری اسلامی ایران در راستای صیانت از امنیت و منافع ملی مردم ایران و در اعمال حقوق خود مندرج در بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام، از امروز ۱۸ اردیبهشت ۹۸برخی اقدامات خود در توافق برجام را متوقف می کند.»

شورای عالی امنیت ملی ایران همچنین در این بیانیه تاکید کرد که « جمهوری اسلامی ایران در مرحله فعلی دیگر خود را متعهد به رعایتِ محدویت های مربوط به نگهداری ذخائر اورانیوم غنی شده و ذخائر آب سنگین نمی داند. به کشورهای باقی مانده در برجام شصت روز فرصت داده می شود تا تعهدات خود به ویژه در حوزه های بانکی و نفتی را عملیاتی نمایند.»(۱)

حسن روحانی رئیس جمهور ایران هم در جلسه هیات دولت در روز ۱۸ اردیبهشت اعلام کرد که از امروز ایران فروش آب سنگین و اورانیوم غنی‌شده را متوقف می کند. رئیس‌جمهور ایران گفت که«از امروز مواد غنی شده و آب سنگین خود را دیگر نمی‌فروشیم. تاکنون هر وقت مواد غنی شده ما به ۳۰۰ کیلوگرم می‌رسید، اضافه آن را می‌فروختیم و کیک زرد می‌گرفتیم و هر وقت آب سنگین از ۱۳۰ تن تجاوز می‌کرد، اضافه آن را می‌فروختیم. از امروز این فروش‌ها انجام نمی‌شود.»

این بدان معنا بود که کاهش تعهدات برجامی ایران از این روز آغاز شد.با این تصمیم میزان اورانیوم غنی شده و آب سنگین ایران از مرز ۳۰۰ کیلوگرم فراتر می رفت. ایران این پیام جدی را به اروپا داد که اکنون نوبت آنها است که تعهدات خود را اجرایی کنند.روحانی همچنین اعلام کرد که در پایان مهلت شصت روزه ایران به اروپا، ایران هم سطح غنی‌سازی اوارنیوم افزایش می دهد و هم برنامه قبل از توافق برجام درباره رآکتور اراک  را ادامه داده و تکمیل می‌کند.(۲)

در واکنش به اقدام ایران برای کاهش تعهدات برجامی خود، سخنگوی کاخ ریاست جمهوری روسیه کرملین تصمیم ایران برای کاهش تعهدات برجامی‌اش را نتیجه اقدامات نسنجیده آمریکا دانست. وزارت امور خارجه چین تاکید کرد که  باید برجام به طور کامل اجرا شود. آلمان با تاکید بر اینکه برلین خواهان حفظ برجام است، از ایران خواست تا هیچ اقدام تهاجمی انجام ندهد.مارک فیلد، معاون وزیر خارجه انگلیس در جلسه‌ای به پارلمان این کشوربا بیان اینکه بیانیه امروز ایران، گامی ناخوشایند است،اعلام کرد که اگر ایران از پایبندی به تعهدات هسته‌ای‌اش دست بکشد، با عواقبش رو به رو خواهد شد.

پمپئو وزیر امور خارجه آمریکا نیز بیان کرد که ما از توافق خارج شدیم. ایرانی‌ها باید درباره این که می‌خواهند چگونه ادامه دهند، انتخاب خودشان را داشته باشند.نتانیاهو نخست وزیر رژیم صهیونیستی هم  گفت که به ایران اجاره نمی‌دهیم به سلاح هسته‌ای دست یابد.

در حالی که مهلت شصت روزه ایران به طرف‌های اروپایی برجام در حال پایان بود، نشست کمیسیون مشترک برجام در تاریخ ۷ تیرماه ۱۳۹۸ در وین به ریاست هلگا اشمید، به نمایندگی از طرف نماینده عالی اتحادیه اروپایی و با حضور چین، فرانسه، آلمان، فدراسیون روسیه، انگلیس و ایران در سطح معاونین وزرای خارجه برگزار شد. در بیانیه پایانی این نشست اعلام شد که فرانسه، آلمان و انگلستان، به اطلاع اعضاء رساندند که اینستکس عملیاتی شده و در دسترس تمامی دولت‌های عضو اتحادیه اروپایی قرار دارد و اولین تراکنش‌های آن نیز در حال پردازش است. همکاری‌های تکمیلی جاری با نهاد متقابل تأسیس شده ایرانی (سازوکار تجارت و تأمین مالی ایران و اروپا) تسریع خواهد شد.(۳)

عباس عراقچی معاون وزیر امور خارجه در حاشیه این نشست گفت:« این نشست نسبت به جلسات گذشته یک گام به جلو محسوب می‌شود البته هنوز تا خواسته‌های ایران فاصله قابل توجه وجود…این پروسه اگر چه خیلی دیر اما شروع شده است و کمتر از انتظارات ماست، اما به مرحله عملیاتی شدن رسیده است، البته بدون اینکه خرید نفت از ایران انجام یا اعتبارات خاصی برای آن در نظر گرفته شود، اینستکس نمی‌تواند انتظارات ما را به طور کامل برآورده کند.»(۴)

در واقع  ایران این گام اروپا را کافی ندانست ومحمد جواد ظریف وزیر خارجه ایران در روز ۱۰ تیر اعلام کرد که ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران از مرز ۳۰۰ کیلوگرم گذشت.(۵)حسن روحانی در روز ۱۲ تیر  اینستکس را اقدامی نمایشی دانست. او گفت که «امروز اینستکس تنها ساز و کاری بدون پول است و اینستکسِ توخالی به هیچ دردی نمی‌خورد، اما اگر اینستکس فعال شده و پول فروش نفت ایران به آنها به واسطه آن حاصل شود با وجود ایرادات آن، می‌توان تا حدی آن اقدام را قبول کرد.»(۶)

روحانی همچنین خبر داد که بزودی سطح غنی سازی ایران از مرز ۳.۶۷ درصد افزایش می یابد. این وعده بزودی محقق شد و ایران در روز ۱۷ تیر یعنی در پایان مهلت شصت روزه خود به اروپا گام دوم کاهش تعهدات خود را برداشت و سطح غنی‌سازی خود را از ۳.۶۷ درصد به ۴.۵ درصد رساند. ایران اجرای گام سوم در کاهش تعهدات خود را نیز در ادامه و در صورت پایبند نبودن اروپا به تعهدات خود وعده داد.(۷)

در این بین سفرامانوئل بون مشاور دیپلماتیک مکرون به تهران که با پیشنهاد خرید نفت به صورت مقطعی به شرط لغو کاهش تعهدات به ایران آمده بود، مورد قبول ایران واقع نشد.

استمرار برجام به اقدام جدی و فوری اروپا بستگی داشت زیرا براساس گزارش‌های آژانس انرژی اتمی، ایران تا آن مقطع تعهدات خود را اجرایی کرده بود. در این بین نشست وزیران خارجه اتحادیه اروپا در روز ۲۴ تیر در بروکسل برگزار شد که موضوع همکاری با ایران در ابتدای این نشست مطرح شد. فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا  پیش از آغاز این نشست به خبرنگاران گفت که خواهیم دید که چگونه می‌توانیم با کمک کشورهای عضو اتحادیه اروپا و سایر شرکای بین‌المللی‌مان، توافق هسته‌ای ایران را حفظ کنیم و اقداماتی را انجام بدهیم که ایران مانند چند هفته قبل به پایبندی کامل به تعهداتش در توافق هسته‌ای بازگردد.»جرمی هانت وزیر امورخارجه انگلیس‌نیز در این نشست خاطر نشان کرد: «هنوز یک روزنه کوچک برای حفظ برجام وجود دارد و امروز درباره آن رایزنی خواهیم کرد.»اروپا در حالی مایل به حفظ برجام بود که یا نمی خواست یا قادر نبود اقدام عملی جدی برای حفظ برجام بردارد.

 در این ایام ترامپ با تشدید تحریم‌ها علیه ایران و اعمال تحریم‌های جدید در پتروشیمی و فولاد و قرار دادن نام سپاه پاسداران در لیست گروه‌های تروریستی، خواهان مذاکره مستقیم با ایران شده بود و پاسخ ایران هم این بود که تحت فشار مذاکره نکرده و اگر آمریکا به دنبال مذاکره است اول باید به برجام بازگشته و به تعهدات خود عمل کند.

ایران گام سوم کاهش تعهدات برجامی خود را از تاریخ ۱۵ شهریور آغاز کرد. در این مقطع امانوئل مکرون رئیس جمهور فرانسه به نمایندگی از اروپا وارد مذاکره با ایران برای جلوگیری از اجرای گام سوم شده بود. تقاضای ایران ایجاد خط اعتباری ۱۵ میلیارد دلار برای پیش فروش نفت برای چهار ماه بود. چند دور مذاکره میان ایران و فرانسه برای اجرای خواسته ایران انجام شد و حتی ظریف با سفر غیرمنتظره به فرانسه در حاشیه اجلاس G7  با مکرون، لودریان وزیر خارجه و وزیر خزانه‌داری فرانسه دیدار کرد . این سفر به اندازه ای غیرمنتظره بود که مقامات کاخ سفید اعلام کردند که رئیس جمهور آمریکا در جریان سفر ظریف به محل نشست گروه G7قرار نداشته‌اند اما دولت فرانسه اعلام کرده در یادداشتی کوتاه سران G7را مطلع کرده بود. ترامپ هم گفت مکرون او را در جریان سفر ظریف قرار داده است.

ترامپ می خواست همراه با مکرون به دیدار ظریف برود اما رئیس جمهور فرانسه مانع او شد. ترامپ گفته بود که برای موافقت با پیشنهاد مکرون باید دیدار دوجانبه یا دیداری در جلسه اعضای ۱+۴ با رئیس‌جمهور ایران داشته باشد و مکرون خواسته رئیس‌جمهور آمریکا را به ظریف اعلام کرد. وقتی تهران با شروط ترامپ مخالفت کرد، او هم اجازه نداد که اروپا ۱۵ میلیارد دلار از نفت ایران را پیش‌خرید کند. فرانسه برای اجرای خواسته ایران نیاز به مجوز آمریکا داشت اما بعد از آنکه آمریکا مخالفت خود را اعلام کرد، ایران گام سوم اجرای کاهش تعهدات برجامی را آغاز کرد.

ایران اعلام کرد که تولید مواد غنی شده از زنجیره های تحقیقاتی، گازدهی ماشین IR6s، راه اندازی زنجیره ۲۰ تایی ماشین IR4 و گازدهی به زنجیره ۲۰ تایی ماشین IR6 را از ۱۵ شهریور آغاز می کند. براساس برجام ایران اجازه داشت که این اقدامات را بعد از ده یا یازده سال از آغاز این توافق، اجرایی کند اما ایران با استناد به عدم اجرای تعهدات ۱+۴، تصمیم گرفت گامی دیگر برای کاهش تعهدات خود بردارد. بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی گفت که با اجرایی شدن گام سوم عملا بخش زیادی از محدودیت‌های برجامی در حوزه فنی برداشته شده و فعالیت‌های هسته‌ای ایران به حالت قبل از برجام و البته گسترده‌تر از قبل باز خواهد گشت.(۸)ایران همچنین برای اجرای گام چهارم به اروپا هشدار داد البته همچنین اعلام کرد که اگر تحریم‌ها برداشته شده وبرجام اجرا شود، حاضر است در قالب ۱+۵ مذاکرات را آغاز کند در حالیکه پیش از این ایران هرگونه مذاکره مجدد درباره برجام با حضور آمریکا را رد کرده بود.