قیمت گذاری دستوری اقتصاد
هر بار قیمت بالا و پایین می‌شود، برخی دولت‌ها تپش قلب می‌گیرند و سریع برای کنترل نوسان دست به دامان تعیین دستوری قیمت می‌شوند. عراق، ارمنستان، آذربایجان، ترکیه، روسیه و افغانستان از جمله کشورهای همسایه ایران هستند که در گذشته سیاست کنترل قیمت را بارها امتحان کرده اما مساله اینجاست که این اقدام دولت‌ها، معمولا یا نتیجه‌ای نداده یا فقط در کوتاه‌مدت تا حدودی اثربخش بوده و در درازمدت، آسیب‌های جدی به اقتصاد وارد کرده است. همسایه‌های ایران الزاما به لحاظ اقتصادی، شرایطی مشابه با کشور ما ندارند و ساختار اقتصاد آنها اغلب متفاوت است، اما بررسی تجربه‌های کشورهای همسایه به‌ویژه در امر کنترل قیمت برای مهار تورم، خالی از لطف نیست.

ابزار رایجِ نوظهورها

به گزارش اختصاصی «کالاخبر»؛ عموما در بازارهایی که فضای رقابتی دارند، مقوله‌ای مانند کنترل قیمت کمتر به چشم می‌خورد اما در اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه‌ای که هنوز طعم شیرین توسعه با بازار رقابتی را نچشیده اند، یکی از ابزارهایی که دولت‌ها برای تنظیم سیاست‌های اقتصادی خود از آن بهره می‌گیرند، کنترل یا همان سرکوب قیمت است. در این میان برخی اقتصادهای همسایه ایران را هم اقتصادهای نوظهوری تشکیل می‌دهند که در برهه هایی تلاش کرده اند برای بهبود وضعیت اقتصادی خود یا مهار تورم از ابزار قیمت گذاری دستوری، بهره بگیرند. البته بعضا اقتصادهای توسعه‌یافته غربی هم در مورد کالاهایی مانند کالاهای دارویی و پزشکی از کنترل قیمت استفاده کرده اند اما به صورت کلی این ابزار اقتصادی پس از سال ها آزمون و خطا و بروز تبعات سهمگین آن، امروز در جهان منسوخ شده و بیشتر مورد استفاده اقتصادهای نوظهور قرار می‌گیرد.

تجربه ناکام همسایگان

جمهوری آذربایجان یکی از همسایگان ایران است که در سال ۲۰۰۸ بالاترین نرخ تورم را از سال ۲۰۰۰ تا کنون تجربه کرده است. ارمنستان، دیگر همسایه شمالی ایران هم در سال ۲۰۰۰ بیشترین نرخ تورم را تجربه کرد. البته سال گذشته یعنی سال ۲۰۲۰ به دلیل شیوع کرونا، وضعیتی متفاوت در این کشورها به وجود آمد. دولت‌ها در هر دو کشور، برای مهار تورم از سیاست‌های کنترل قیمت، بهره گرفتند اما نکته اینجاست که این سیاست‌ها عملا کمکی به حل مشکل نکرده است. سال گذشته، هم‌زمان با شیوع همه‌گیری کرونا، ارمنستان و آذربایجان جزو کشورهایی بودند که تورم بالایی را تجربه کردند. بررسی‌های «تریدینگ اکونومیکس» هم نشان می‌دهد که ارمنستان در سال گذشته بالاترین نرخ تورم در پنج سال گذشته را تجربه کرده است. دولت‌ها تلاش کرده‌اند با حفظ سیاست‌های پولی و گاهی از طریق قیمت‌گذاری‌های دستوری، کنترل اوضاع را به دست آورند اما عملا تورم در این اقتصادهای نوظهور مهار نشده است. عراق هم جزو همسایه‌های ایران است که تلاش کرده به کمک نرخ‌گذاریِ دستوری، جلوی افزایش قیمت مواد خوراکی را بگیرد و قیمت کالاهای خوراکی اساسی را به ثبات برساند؛ این کشور در زمان بحران کاهش قیمت نفت به راهکار کنترل قیمت روی آورد اما در نهایت با کاهش ارزش ریال عراقی هم مواجه شد و به این ترتیب شرایطی به مراتب بحرانی‌تر را تجربه کرد.

افغانستان

افغانستان یکی از همسایه‌های همیشه ناآرام ایران است. این کشور در حال حاضر، وضعیتی آشفته دارد اما تا همین چند وقت پیش که طالبان به صورت کامل کنترل کشور را بر عهده نگرفته بود، شیوع ویروس کرونا شرایطی را در این کشور رقم زده بود که قیمت بسیاری از اقلام اساسیِ خوراکی نوسانی شدید را تجربه می‌کرد. دولتِ پیش از طالبان هم در این کشور تلاش می‌کرد به کمک کنترل قیمت، جلوی روند صعودی قیمت‌ها را بگیرد. براساس گزارش ها، این تجربه ثمری نداشته و قیمت برخی کالاهای اساسی در این کشور از زمان شروع قیمت گذاری دستوری تا امروز چند برابر شده است.

روسیه

یکی از مهم‌ترین همسایه‌های ایران که بیشترین تجربه کنترل قیمت را داشته، روسیه است. این کشور همین حالا هم سرگرم تجربه کنترل قیمت است. به‌رغم اقداماتی که دولت برای کنترل قیمت داشته، هنوز هم گزارش‌ها نشان می‌دهد که قیمت کالاهای اساسی برای مصرف‌کنندگان ماه به ماه بالا می‌رود. در سال ۲۰۲۰ به دلیل شیوع همه‌گیری کرونا، افزایش قیمت کالاها سرعت گرفت و در ماه نوامبر، قیمت کالاها به بالاترین میزان خود از سال ۲۰۱۵ تا کنون رسید. قیمت مواد خوراکی بیش از سایر کالاها در این کشور افزایش پیدا کرده است. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه برای مهار مشکل تورم، اقداماتی نظیر کنترل قیمت را دستور کار خود قرار داده است. در برخی موارد، تولیدکنندگان هم با دولت همراهی می‌کنند تا قیمت‌ها کنترل شود. دولت هم در مقابل به تولیدکنندگان وعده حمایت در کسب‌وکارشان را می‌دهد. برای مثال تولیدکنندگان آرد، با وعده دریافت یارانه‌های دولتی قبول می‌کنند که قیمت‌ها را افزایش ندهند. دولت در هر بخشی با وعده‌های خود نظیر دادن یارانه و حمایت‌های دیگر، تلاش دارد مانع از نوسان قیمت شود اما این وعده‌ها همین‌طور تلنبار شده و عملا شرایطی بحرانی را برای تنظیم بازارهای این کشور ایجاد کرده است. ناگفته نماند که براساس آمار، هر بار دولت اعلام می‌کند اقدامات در زمینه کنترل قیمت را شدیدتر خواهد کرد، بدون استثناء افزایش قیمت رخ داده است.

ترکیه

ترکیه یکی از مهم‌ترین اقتصادهای نوظهور در جهان و یکی از کلیدی‌ترین همسایه‌های ایران است. این کشور چند سالی است که با بحران ارزی مواجه شده است. کاهش ارزش لیر ترکیه، منجر به بروز بحران اقتصادی و افزایش تورم در این کشور شده است. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری این کشور تلاش دارد با اقدامات مختلف از جمله قیمت‌گذاری دستوری، جلوی افزایش نرخ تورم را بگیرد. بر اساس گزارش رویترز، مقامات دولتی در ترکیه می‌گویند برخی شرکت‌ها در این کشور، قیمت‌ها را بی‌بهانه افزایش می‌دهند و به همین خاطر دولت اعلام کرده افزایش قیمت برای بسیاری از شرکت‌ها، غیرقانونی به شمار می‌آید؛ در واقع دولت از این طریق تلاش دارد سقف قیمت را کنترل کند. مقامات دولتی در این کشور می‌گویند ترکیه در حال حاضر در جنگ اقتصادی به سر می‌برد و به همین خاطر از هر سیاستی در حوزه پولی بهره می‌گیرد تا جلوی افزایش نرخ تورم را بگیرد. اما در حال حاضر، ترکیه به عنوان یکی از مهم‌ترین اقتصادهای نوظهور جهان به یکی از پرچالش‌ترین اقتصادهای دنیا تبدیل شده است و بخشی از ماجرا دقیقا به همین راهکار کنترل قیمت‌ها مربوط می‌شود که عملا حاصلی برای این اقتصاد نداشته است.

عربستان سعودی

به گزارش کالاخبر، عربستان سعودی یکی دیگر از کشورهایی است که قیمت‌گذاری دستوری را تجربه کرده است. در این کشور، شرکت نفت آرامکوی سعودی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین شرکت‌های نفتی در جهان، سوخت را به دیگر بخش‌ها صنعتی مطابق با قیمت‌های دولتی می‌فروشد. به این ترتیب، این دولت است که قیمت سوخت را در این کشور به صورت دستوری تعیین می‌کند البته این اقدام دولت بیشتر یک اقدام سیاسی است که با توجه به پازل تحولات بازار جهانی نفت چیده می شود. واقعیت این است که مشکل و ضرر اقتصادی در زمینه اختصاص یارانه انرژی، با بودجه در نظر گرفته پوشش داده می شود اما سوال اینجاست که آیا بودجه این کشور، نامحدود است یا اینکه عربستان هم روزی تبعات اختصاص یارانه انرژی را لمس خواهد کرد.

ناکارآمدی کنترل قیمت؛ تجربه مشترک

اکثر همسایه‌های ایران به این خاطر که جزو کشورهای در حال توسعه یا اقتصادهای نوظهور بوده‌اند، از ابزار مورد علاقه این اقتصادها یعنی کنترل قیمت در شرایط بحرانی بهره گرفته‌اند. اما نکته اینجاست که به گواه تاریخ و آمار، هیچ یک از این بهره‌گیری‌ها در نهایت به موفقیت و کنترل تورم یا بحران، ختم نشده است. درواقع، کنترل قیمت، اقدامی بوده که همه کشورها با انگیزه و نیت خوب انجام داده‌اند اما نتیجه‌ای بد از آن گرفته‌اند و اوضاع‌شان، وخیم‌تر شده است؛ ماجرایی که اقتصاد ایران نیز طی سال های گذشته به انواع مختلف درگیر آن بوده و ماحصل آن نیز رواج بازارهای غیررسمی و سیاه، توزیع رانت و شرایط سخت برای تولیدکننده و مصرف کننده بوده است.