فریدون برکشلی-مدیر گروه مرکز مطالعات انرژی وین

ایران، طی دهه‌های گذشته به طور سنتی، پس از عربستان سعودی، دومین تولیدکننده اوپک و چهارمین تولیدکننده بزرگ جهان بوده است. این ظرفیت از تولید به ایران اجازه دستیابی و بهره‌برداری از شرایط ممتازی می‌داد و همچنین منشا قدرت و نفوذ مهمی در منطقه خاورمیانه و جهان بوده است، به طوری که قدرت تولید نفت برای ایران برای سال‌های زیادی یکی از پارامترهای امنیت ملی محسوب می‌شده است. چنانچه به تاریخچه سیاست‌های تحریمی امریکا علیه جمهوری اسلامی ایران مراجعه کنیم، از اردیبهشت ۱۳۵۸ یعنی مدت بسیار کوتاهی پس از پیروزی انقلاب، اولین تحریم‌های امریکا در دوره ریاست جمهوری کارتر، صنعت نفت و بازار نفت ایران را نشانه رفت. تمام روسای جمهور امریکا، تحریم‌های جدیدی علیه صنعت نفت ایران وضع کردند. البته برحسب شرایط بین‌المللی و وضعیت بازار جهانی نفت، مرتبا تحریم‌ها را مدیریت می‌کردند. در واقع این نشان از این واقعیت دارد که امریکا از اوایل دهه ۱۹۵۰ میلادی به این جمع‌بندی رسیده بود که صنعت نفت رگ حیاتی اقتصاد ایران است. در سال‌های پس از پیروزی انقلاب، ایران از یکسو به لحاظ ابعاد آرمانی انقلاب و از سوی دیگر با توجه به شرایط بازار جهانی نفت، از تولید خود کاست و آن را تا سطح ۳٫۲ میلیون بشکه در روز کاهش داد. در واقع از همان مقطع هم روند کاهش تدریجی نفوذ ایران در بازار جهانی نفت آغاز شد، زیرا که سایر تولیدکنندگان اوپک، سهم ایران را از آنِ خود کردند.شروع و شدت یافتن جنگ تحمیلی، لطمات سختی به صنعت نفت ایران وارد کرد. زیرساخت‌های زیادی در بخش‌های بالادستی و پایین‌دستی آسیب دیدند. تولید ایران به لحاظ شرایط ناشی از جنگ و بازار جهانی نفت در مقاطعی تا کمتر از ۱٫۵ میلیون بشکه در روز سقوط کرد. بیشتر تاسیسات نفتی ایران در مناطق جنوبی در تیررس دشمن قرار داشت. صدام هم می‌دانست که تخریب صنعت نفت ایران در نتایج جنگ تاثیر مهمی دارد. در تحقیقی که انجام شده بود، منحنی روند عملیات نظامی، عموما مسیر میزان تولید و قیمت نفت را تعقیب می‌کرد. وزرای نفت ایران از اواسط دهه ۱۳۶۰ همیشه با آرمان ۵ میلیون و گاه ۵٫۵ میلیون بشکه در روز به طبقه ۱۵ ساختمان وزارت نفت قدم می‌گذاردند، اما زمان خروج در مرز ۴ میلیون بشکه در روز متوقف می‌ماندند. البته این موضوع عوامل مختلفی داشت. منظورم این نیست که وزرا اهداف بلندپروازانه‌ای تعیین می‌کردند. نکته مهم این است که صنعت نفت ماهیت بین‌المللی دارد. صنعت نفت را تحت شرایط انزوای جهانی، می‌توان اداره کرد، ولی‌ نمی‌توان رشد داد. تعاملات بین‌المللی برای صنعت نفت، ابعاد مهمی دارد. در بازار جهانی نفت، قدرت از دهانه چاه بیرون می‌آید. قدرت کشورها در اوپک و در بازار جهانی نفت، منبعث از ظرفیت تولید آنهاست.این که میزان تولید مطلوب برای ایران چه میزان است، منبعث از سرمایه‌گذاری، فن‌آوری، تزریق گاز و رسیدگی مستمر و بی‌وقفه به چاه‌ها است. میادین نفتی ایران عموما به نیمه دوم عمر خود رسیده‌اند. افت طبیعی تولید بالایی دارند و به اصطلاح به خرج افتاده‌اند. از نظر میزان ذخایر شرایط خوبی داریم، اما نفت باید به سطح زمین بیاید و امکان بازاریابی و عرضه بین‌المللی داشته باشد. شرکت نفت در سال ۱۹۷۷ اولین شرکت ملی نفت جهان بود و در میان ۵ شرکت بزرگ نفتی جهان قرار داشت. در سطح کشورها مانند ایران و شرکتی به اهمیت و قدرت شرکت ملی نفت ایران نیست که مخفیانه و از انواع روش‌ها برای بازاریابی و فروش استفاده کند و دست آخر برای دریافت پول آن هم با مشکلات عدیده روبرو باشد. موضوع مهم دیگر در صنعت نفت ما ضریب برداشت است. به زبان ساده میزان برداشت ما از ذخایر نسبت به حجم ذخایر در استانداردهای جهانی پایین‌تر است. کشوری با ۱۵۰ میلیارد بشکه ذخایر قابل استحصال نباید در بهترین شرایط و تحت شرایط عادی و غیرتحریمی در مرز ۴  میلیون بشکه در روز متوقف بماند. در صورت سرمایه گذاری، استفاده‌ از تکنولوژی به هنگام، تزریق و رسیدگی، دستیابی به ظرفیت ۵ میلیون بشکه در روز طی یک فرایند ۳ تا ۵ سال میسر است. این سقف از تولید، ایران را کماکان در موقعیت دومین تولیدکننده اوپک مستحکم خواهد کرد.اکنون عراق برای مقام اولی در اوپک برنامه‌ریزی کرده است و با حجمی از سرمایه‌گذاری و مشارکت بین‌المللی شاید هم تا ۲۰۳۰- ۲۰۳۵به چنین موقعیتی دست پیدا کند.بازار جهانی نفت و تولید ایران را نباید از منظر شرایط کنونی ارزیابی کرد. در دسامبر ۲۰۱۹ مصرف جهانی نفت از مرز ۱۰۰ میلیون بشکه در روز عبور کرد. به گزارش دبیرخانه اوپک در وین در فوریه ۲۰۲۰ مصرف جهانی به کمتر از ۷۰ میلیون بشکه در روز رسید. این یعنی ۳۰ درصد کاهش تقاضا. در عین حال سطح ذخیره‌سازی‌ها هم در بالاترین حد در نیم قرن گذشته است، اما صنعت نفت با دشواری‌های زیادی روبرو بوده و آنها را پشت سر گذارده است.آخرین سهمیه ایران در اوپک در ۲۰۱۷ به میزان ۳٫۷۶ میلیون بشکه در روز بود. در نظام سهمیه‌بندی اجلاس ۹ ژوئن ۲۰۲۰ اوپک‌پلاس، ایران به همراه ونزوئلا از نظام سهمیه‌بندی خارج است، اما بر اساس سهمیه قبلی، تولید ایران قاعدتا بایستی به حدود ۳٫۴ میلیون بشکه در روز کاهش پیدا می‌کرد. مدیر گروه مرکز مطالعات انرژی وین خاطرنشان کرد: در هر حال ایران به طور فزاینده‌ای مصرف‌کننده تولید نفت‌خام خود می‌شود. ظرفیت پالایشی و همچنین پتروشیمی ایران دائما در حال افزایش است. این وضعیت قطعا ابعاد مثبتی دارد، اما در عین حال بخش مهمی از ظرفیت تولید، به مصرف داخلی می‌رسد. این روند در تمام کشورهای عضو اوپک دیده می‌شود و سازمان اوپک به طور فزاینده‌ای مصرف‌کننده نفت‌خام خود می‌شود. به این ترتیب بازار جهانی هم سهم خود از عرضه اوپک را از دست می‌دهد.