مرتضی نجفی قدسی

بحث «بعثت» آغاز انسان سازی پیامبر اکرم (ص) است و چون ارتباط مستقیم با همه‏ ما دارد، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و جا دارد که حداقل هر سال به انگیزه‏ عید سعید مبعث به آن بپردازیم.

هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَإِن کَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ (سوره جمعه، آیه ۲)

او خدایی است که از میان مردم پیغمبری را فرستاد تا آیات الهی را بر آنها تلاوت کند و آنها را پاک و پاکیزه نماید و شریعت و احکام کتاب خدا و حکمت الهی را بیاموزد در حالی که قبل از آن در ورطه‏ جهالت و گمراهی بودند.

بحث «بعثت» آغاز انسان سازی پیامبر اکرم (ص) است و چون ارتباط مستقیم با همه‏ ما دارد، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و جا دارد که حداقل هر سال به انگیزه‏ عید سعید مبعث به آن بپردازیم.

کمی تأمل کنیم ببینیم بعثت چیست و چه هدفی دارد؟ بر طبق اخبار و روایات شیعه امامیه پیامبر اکرم (ص) در روز ۲۷ رجب سال چهلم عام الفیل در غار حرا که امروزه آن را جبل النور می‏گویند به رسالت و پیغمبری مبعوث شدند، البته اهل تسنن زمان دقیقی برای بعثت ندارند گرچه قاطبه ‏ای از آنها شروع بعثت را از شب نزول قرآن در ۲۱ ماه مبارک رمضان می‏دانند.

در آیه‏ ای که در ابتدای این نوشتار آمد، هدف از بعثت به خوبی بیان شده است. تلاوت قرآن اولین هدفی است که خدای متعال برای بعثت پیغمبر اکرم (ص) بیان فرموده و خود آن حضرت نیز بنا بر آیه‏ شریفه‏ «وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَأَنْ أَتْلُوَ الْقُرْآنَ» (سوره‏ نمل، آیات ۹۱-۹۰) اقرار دارند که مأمور به تلاوت قرآن هستند.

شروع بعثت هم با ۵ آیه‏ اول سوره‏ «علق» آغاز می‏شود، یعنی جبرئیل امین از طرف پروردگار بر آن حضرت نازل می‏شود و می‏گوید: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ، خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ، اقْرَأْ وَرَبُّکَ الْأَکْرَمُ، الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ، عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ» که البته ابتدا پیامبر می‏فرمایند نمی‏توانم بخوانم و فرشته‏ وحی الهی دوبار دیگر آیات را می‏خواند و آنگاه حضرت توانایی تلاوت آیات را پیدا می‏کنند و قرائت می‏نمایند.

پس از این ماجرا آن حضرت به خانه برگشته و لرزش و حال عجیبی داشته اند که حضرت خدیجه (س) جویا می‏شود و پیامبر شرح ماجرا کرده و بلافاصله حضرت خدیجه به آن حضرت ایمان می‏آورد و او اولین زنی است که به اسلام و رسالت پیامبر ایمان می‏آورد و پس از آن نیز حضرت علی (ع) به محض شنیدن ماجرا از پیغمبر اکرم (ص) نخستین مردی است که به نبوت پیامبر ایمان می‏آورند.

تلاوت قرآن،‌ اولین هدف از بعثت
طول رسالت پیامبر اکرم (ص) تقریباً ۲۳ سال بوده است و در این مدت در مجموع ۶۲۳۶ آیه بر آن حضرت توسط جبرئیل فرشته وحی الهی نازل می‏شود که به صورت ۱۱۴ سوره جمع بندی شده است.

خوب پس هدف اول از بعثت پیامبر اکرم (ص)، تلاوت این حجم گسترده از آیات الهی بر مردم بوده است که در مجموع آیین نامه و راهنمای زندگی انسان محسوب می‏شود.

تأکید بر تلاوت قرآن توسط پیامبر در آیات دیگری هم مطرح است، از آن جمله در سوره‏ مزمل می‏فرماید: «یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا نِّصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا» که تصریح دارد‏ای پیامبر، بخشی از شب یا نصف از شب یا کمتر و یا بیشترِ آن را برخیز و به تلاوت ترتیل وار قرآن مشغول باش!

البته تلاوت قرآن اختصاص به شب ندارد کما اینکه باز در همین سوره مزمل، آیه‏ ۲۰ می‏فرماید: «فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ من القرآن» یعنی هر چه می‏توانید قرآن بخوانید! و در ادامه می‏فرماید خدا بر احوال شما آگاه است و می‏داند برخی از شما مریض و ناتوان هستید و برخی هم در سفر و در کسب و تجارت هستید و برخی هم در راه خدا به جنگ و جهاد مشغول هستید و نمی‏توانید خیلی قرآن بخوانید و باز تأکید می‏فرماید در این حالت هر چه برای شما میسر و آسان است از این قرآن بخوانید «فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنه».

خاطره‏ای از حکیم متأله قرآنی مرحوم آیت الله حاج شیخ مجتبی قزوینی
اما تلاوت در شب و سحرگاهان اثر دیگری دارد و دریچه ‏ای از معرفت و شهود را به روی انسان باز می‏کند، برای درک این معنا به خاطره ‏ای از مرحوم استاد محمد رضا حکیمی صاحب اثر گرانقدر «الحیات» اشاره می‏کنم که فرمودند استاد ما مرحوم آیت الله حاج شیخ مجتبی قزوینی آن حکیم متأله قرآنی می‏فرمودند مدتها در فکر بودم که معنای آیه ‏ی «أَقِمِ الصَّلَاهَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا» (سوره‏ اسراء، آیه ۷۸) چیست؟! که البته مترجمین معمولاً معنا کرده اند که نماز را وقت زوال آفتاب تا اول تاریکی شب بپادار و «قرآن الفجر» را به نماز صبح برداشت کرده اند و نماز صبح را هم بخوان که این نماز در نزد فرشتگان مشهود است.

البته کاملاً مشخص است که این آیه‏ شریفه معنای عمیق تری هم دارد و شاید پیام اصلی هم آن باشد که تحیّر مرحوم آیت الله حاج شیخ مجتبی قزوینی (ره) هم بیجا نبوده است.

چنانکه ایشان به استاد محمد رضا حکیمی اظهار داشته بودند، برای درک معنای این آیه مدتی به تلاوت قرآن در فجر (سحرگاهان) مشغول شدم و کم کم دیدم حقیقتاً «إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا» و هر چه از قرآن می‏خوانم آن را هم می‏بینم!

البته مسلم این معنا کار هر کسی نیست و عالم مهذبی مانند آیت الله حاج شیخ مجتبی قزوینی و امثال آنها آن هم پس از مداومت در چنین عملی به این رتبه برسند، امّا بعید نیست و دست یافتنی است و قرآن کریم هم تأکید دارد حتماً قرآن فجرهنگام، دیدنی است.

درک معانی قرآن علاوه بر بنیه علمی، تهذیب نفس هم می‏خواهد چرا که فرموده است: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ فِی کِتَابٍ مَّکْنُونٍ، لَّا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» (سوره‏ی واقعه، آیات ۷۹-۷۷)

این قرآن کتابی بسیار بزرگوار و گرامی است که در لوح محفوظ الهی است و جز دست پاکان بدان نرسد. اینکه نمی‏توانیم بدون وضو دست به آیات قرآن بزنیم از همین آیه‏ی شریفه برداشت شده است امّا مسلماً‌ علاوه بر حکم ظاهری آن این پیام را دارد افرادی که دارای طهارت باطنی هستند می‏توانند درک معنای حقیقی آیات و معارف قرآن را داشته باشند. پس بنابراین راه ورود به قرآن کریم علاوه بر بنیه علمی و آشنایی یا تفاسیر قرآن، کامل شدن اخلاق و تهذیب نفس و طهارت روح است.

تزکیه و مکارم اخلاق، هدف دوم بعثت
هدف دوّم بعثت رسول اکرم (ص) در آیه‏ شریفه‏ سوره‏ جمعه «وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ» تزکیه انسانها و تعلیم کتاب و حکمت بیان شده است. پیامبر اکرم (ص) نیز در ابتدای رسالتشان فرمودند: «إنِّی بُعثتُ لِاُتِمَّمَ مَکارِمَ الأخْلاق» (بحار الانوار علامه مجلسی، ج۶۸، ص ۳۸۲ چاپ بیروت) یعنی من مبعوث شدم برای اینکه مکارم اخلاق را به تمام و کمال برسانم.

تهذیب نفس و مکارم اخلاق رابطه‏ مستقیمی دارند، اخلاق صرفاً یک علم نیست بلکه باید در میدان عمل خود را نشان بدهد و تا کسی به مکارم اخلاق عمل نکند مهذب نمی‏شود.

حضرت امام جعفر صادق (ع) می‏فرمایند: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَصَّ رَسُولَهُ (ص) بِمَکَارِمِ‏ الْأَخْلَاقِ،‏ فَامْتَحِنُوا أَنْفُسَکُمْ فَإِنْ کَانَتْ فِیکُمْ فَاحْمَدُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ارْغَبُوا إِلَیْهِ فِی الزِّیَادَهِ مِنْهَا فَذَکَرَهَا عَشَرَهً، الْیَقِینَ وَ الْقَنَاعَهَ وَ الصَّبْرَ وَ الشُّکْرَ وَ الحِلْم وَ حُسْنَ الْخُلُقِ وَ السَّخَاءَ وَ الْغَیْرَهَ وَ الشَّجَاعَهَ وَ الْمُرُوءَه» (امالی صدوق، ج۸، ص ۲۲۱) (غرر الحکم، ۴۰۶۹)

امام صادق (ع) فرمودند: خدای تبارک و تعالی پیامبرش را به مکارم اخلاق اختصاص داد، پس هر یک از شما خودش را امتحان کند ببیند این مکارم در او هست؟ و اگر بود خدا را شکر کند و سعی کند و از خدا بخواهد این مکارم را در او زیاده بگرداند و آنگاه آن حضرت ده پایه‏ اصلی برای مکارم اخلاق برشمردند که عبارتند از: یقین، قناعت، صبر، شکر، حلم، حسن خلق، سخاوت، غیرت، شجاعت و مروّت و جوانمردی.

از این روایت هم معلوم می‏شود که عمده‏ مکارم اخلاق در حیطه‏ عمل و آن هم در محیط اجتماع و زندگی انسان است و پیامبر اکرم (ص) در طول ۲۳ سال پیامبری سعی کردند با آیات قرآن و تبیین آنها که احادیث نبوی محسوب می‏شود، مکارم اخلاق را در جامعه و انسانها نهادینه کنند بطوری که حیات آنها حیات طیبه و شهر و زندگی اجتماعی آنها هم مدینه طیبه باشند.

پس بنابراین پیام اصلی بعثت نبی مکرم اسلام (ص)، تلاوت آیات الهی برای تبیین مکارم اخلاقی و تهذیب و تعلیم قرآن و حکمت بوده است. و سخن آخر اینکه پیامبر مبعوث شد برای ما انسانها که با او همراه شویم و شیوه و رفتار او را سرمشق زندگی خود قرار دهیم و قرآن کریم هم صراحتاً می‏فرماید برای شما در وجود رسول خدا اسوه و نمونه و سرمشق بسیار خوبی قرار دادیم «لَّقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِّمَن کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیرًا» (احزاب، ۲۱)