به گزارش خبرنگار مهر، پس از شیوع کرونا یکی از بخش‌های اقتصادی که به شدت تحت تأثیر قرار گرفت، بازار کار بود چراکه متأثر از شیوع کرونا بسیاری از کسب و کارها یا رو به تعطیلی رفتند و یا مجبور به تعدیل نیرو شدند.
براین اساس در حالی که انتظار می‌رفت اثرات کرونا بر بازار کار کشور، خود را در شاخص‌های نیروی کار دو فصل ابتدایی امسال نشان دهد، مرکز آمار نرخ بیکاری بهار امسال را ۹.۸ درصد و تابستان را ۹.۵ درصد اعلام کرد که از کاهش یک درصدی نرخ بیکاری نسبت به مدت‌های مشابه سال قبل حکایت داشت.
در حالی که بنظر می‌رسد عامل اصلی کاهش نرخ بیکاری، کاهش جمعیت فعال باشد، مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی این گمانه را تأیید و اعلام کرد: با توجه به اینکه در این دو فصل، جمعیت غیرفعال افزایش قابل توجهی داشته است، لذا کاهش نرخ بیکاری به دلیل کاهش نرخ مشارکت بوده است و بهبود این شاخص موید بهبود وضعیت بازار کار کشور نیست.
براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، با توجه به وضعیت جمعیت فعال و غیرفعال طی دو فصل ابتدایی سال، نرخ بیکاری واقعی بهار امسال ۲۴ درصد و تابستان ۱۸.۵ درصد بوده است.
با توجه به ابعاد مهم این موضوع در گفت و گویی با محمدرضا عبداللهی ناظر علمی گزارش «تحلیل شاخص‌های بازار کار» مرکز پژوهش‌های مجلس، وضعیت بازار کار کشور را بررسی کردیم. متن این گفت و گو در ادامه آمده است.
تأثیر کرونا بر اشتغال حدود ۳ میلیون نفر
محمدرضا عبداللهی در گفت و گو با خبرنگار مهر اظهار داشت: از فصل پاییز سال ۹۴ تا فصل زمستان سال ۹۸، در هر فصل نسبت به فصل مشابه سال قبل با افزایش تعداد شاغلین مواجه بودیم؛ از این رو تقریباً طی ۴ سال حدود ۳ میلیون نفر به تعداد شاغلین کشور اضافه شد.
وی افزود: اما اتفاقی که در بهار و تابستان امسال متأثر از شیوع ویروس کرونا افتاد، این بود که بسیاری از مشاغل یا به صورت موقت تعطیل شدند و یا اینکه دچار ورشکستگی شده و به طور دائم تعطیل شدند. در همین رابطه نیز در بهار امسال نسبت به بهار پارسال یک میلیون و ۴۵۰ هزار نفر و در تابستان نیز یک میلیون و ۲۰۹ هزار نفر از تعداد شاغلین کم شد. در واقع بخش زیادی از کل بهبودی که در این چند سال اخیر در بازار کار رقم خورده بود، از بین رفت. در بهار امسال نسبت به بهار پارسال یک میلیون و ۴۵۰ هزار نفر و در تابستان نیز یک میلیون و ۲۰۹ هزار نفر از تعداد شاغلین کم شد. در واقع بخش زیادی از کل بهبودی که در این چند سال اخیر در بازار کار رخ داده بود، از بین رفت
عبداللهی در ادامه به ۳ میلیون نفری که از سال ۹۴ تا ۹۸ شاغل شدند، اشاره کرد و گفت: این افراد عمدتاً کسانی بودند که در فعالیت‌های عمده فروشی، خرده فروشی، دستفروشی، سوپر مارکت، فعالیت‌های مرتبط با حمل و نقل و زیرمجموعه‌های بخش خدمات مشغول شدند. این موضوع در همان سال‌ها هم مهم بود زیرا این افراد جذب دولت و شرکت‌های بزرگ و کوچک و … نشدند بلکه افراد سعی کرده بودند در مشاغلی که در دسترس بود و می‌توانستند راحت در آن کسب درآمد کنند، مشغول شوند؛ این افراد به دلیل مشکلات معیشتی که خانوارها طی این سال‌ها تجربه کردند، به جمعیت فعال افزوده شده بودند.
وی تصریح کرد: در واقع برای این ۳ میلیون نفر شغلی «ایجاد» نشده بود بلکه شغل «اضافه» شده بود. حال اگر بخواهیم ببینیم کدام مشاغل در وضعیت کرونا بیشترین آسیب را دیدند، می‌بینیم که دقیقاً همان زیربخش های خدمات که عمده سهم اشتغال کشور را بر دوش می کشند و بیشترین سهم را در این ۳ میلیون شغل جدید داشته اند، آسیب دیده اند. در واقع خدمات نسبت به صنعت، کشاورزی و حتی خدمات دولتی بیشترین آسیب را دیده است.
این کارشناس حوزه کار افزود: این شغل‌های از دست رفته، هم از منظر جمعیت فعال و هم از منظر رفاهی اهمیت دارد زیرا بیشتر این افراد از دهک‌های پایین درآمدی هستند و طی این ۴ سال اخیر شاغل شده بودند و حال دوباره بیکار شده اند. این مساله نشان می‌دهد که شیوع ویروس کرونا از کانال بازار کار به مراتب تأثیر بیشتری بر رفاه مردم گذاشته است تا اعمال تحریم‌ها و کاهش رشد اقتصادی شیوع ویروس کرونا از کانال بازار کار به مراتب تأثیر بیشتری بر رفاه مردم گذاشته است تا اعمال تحریم‌ها و کاهش رشد اقتصادی.
جمعیت فعال چگونه کاهش یافت؟
جمعیت فعال به کسانی گفته می‌شود که در سن اشتغال قرار دارند و در زمان بررسی، یا شاغل هستند، یا در جستجوی کار. بنابراین جمعیت فعال شامل جمعیت بیکار و جمعیت شاغل می‌شود.
جمعیت غیرفعال به کسانی گفته می‌شود که در سن اشتغال قرار دارند؛ شغلی ندارند و در جستجوی کار هم نیستند. بنابراین آندسته از بیکارانی که از جستجوی کار دست می کشند، یا شاغلانی که بیکار شده و قصدی برای شاغل شدن ندارند جزو جمعیت غیرفعال دسته بندی می‌شوند.
عبداللهی در مورد کاهش جمعیت فعال کشور در ۶ ماه نخست امسال، اظهار داشت: اگر برای جمعیت فعال دو ریشه در نظر بگیریم، این دو ریشه شامل بیکاران و شاغلین می‌شود؛ اینکه تمایل به کار در افراد کم می‌شود را باید بخش بندی کرد. به عنوان نمونه یک گروه از شاغلین که گروه عمده ای هم هستند، خانم‌هایی را شامل می‌شود که از مشاغلی که عایدی مالی چندانی برایشان نداشته است و چندان با کیفیت نبوده است، استعفا داده اند و دیگر تقاضای کار نکرده اند.
وی افزود: گروه دیگر افرادی هستند که به دلیل ملاحظات بهداشتی فعلاً از بازار کار خارج شده اند چراکه شغل آنها تأمین کننده اصلی معیشت خانوار نبوده است و مثلاً درآمد خانوار را از محل‌هایی همچون سود سپرده‌های بانکی، بازار سرمایه و … تأمین می کرده اند. از این رو این مدل خروج از بازار کار، به صورت اختیاری اتفاق افتاده است.
این کارشناس حوزه کار گفت: بیکارانی که از جمعیت فعال خارج و به جمعیت غیرفعال پیوسته اند، کسانی هستند که طی یکی دو سال اخیر به دنبال کار بوده اند و طی ۶ ماه نخست امسال به دلیل دلسردی از یافتن شغل، از بازار کار خارج شده و جزو جمعیت غیرفعال شده اند و اصلاً دیگر به دنبال کار هم نیستند.
وی یادآور شد: طبق آمار در بهار امسال نسبت به بهار پارسال یک میلیون و ۹۹۰ هزار نفر و تابستان امسال نسبت به تابستان پارسال یک میلیون و ۶۲۶ هزار نفر از جمعیت فعال کشور کاسته شده است.
نرخ بیکاری مرکز آمار بیانگر واقعیت‌های بازار کار است؟
عبداللهی در مورد نرخ بیکاری مرکز آمار، گفت: در این خصوص باید دو موضوع را عنوان کرد یکی اینکه آیا طرح آمارگیری مرکز آمار از کیفیت مناسبی برخوردار است یا خیر؛ در پاسخ باید گفت این طرح از طریق پرسش نامه و نمونه گیری با یک گستره خوبی در سراسر کشور انجام می‌شود و سپس مرکز آمار با استفاده از این آمار گیری از طریق فرمولی نرخ بیکاری را محاسبه می‌کند.
وی افزود: مورد دوم که باید عنوان کرد این است که آیا این فرایند مرکز آمار یعنی نحوه پر کردن پرسش نامه و گرفتن نمونه گیری و … به درستی انجام می‌شود یا خیر؛ در پاسخ باید گفت که با توجه به اینکه تاکنون هیچ نهاد مستقلی این طرح آمارگیری نیروی کار را بررسی نکرده نمی‌توان این موضوع را مورد ظن قرار داد. در واقع تا زمانی که نهاد مستقلی روی این طرح یک نظارت و بررسی انجام ندهد نمی‌توان از این محل اتهامی را مبنی بر اشتباه بودن نرخ بیکاری، متوجه مرکز آمار کرد.
این کارشناس حوزه کار گفت: اما نکته دیگری وجود دارد مبنی بر اینکه آیا مشخصاً نرخ بیکاری که مرکز آمار ایران اعلام می‌کند بیانگر واقعیت‌های جامعه و بازار کار ایران است یا خیر.
وی توضیح داد: ما فرض را بر این می‌گذاریم که نرخ اعلامی مرکز آمار ایران در مورد بیکاری صحیح است. این کاهش نرخ بیکاری از پارسال به امسال که در آخرین مورد رسیدن نرخ بیکاری تابستان به ۹.۵ درصد بود، ممکن است تصور سیاست گذاران و تصمیم گیران را به این سمت ببرد که وضعیت بازار کار ایران خوب است و از هر ۱۰ نفر که تقاضای شغل دارد فقط یک نفر بیکار است.
عبداللهی گفت: در اینجا دو مساله وجود دارد. نکته اول اینکه نرخ بیکاری نباید تنها شاخص ما برای بررسی بازار کار کشور باشد بلکه باید چند شاخص را در کنار هم بررسی کرد؛ به عنوان نمونه وضعیت جمعیت شاغلین معیار بهتری از نرخ بیکاری است چراکه به وضوح اثر شیوع ویروس کرونا در بازار کار را نشان می‌دهد. بنابراین در کنار این شاخص باید شاخص‌های دیگری هم استفاده شود.
وی افزود: همچنین اگر افراد شاغلی که از بازار کار خارج شده اند و افراد بیکاری که دلسرده شده و از از بازار کار خارج شده اند، همچنان در بازار کار می‌ماندند، نرخ بیکاری ۱۸.۵ درصد می‌شد نه ۹.۵ درصدی که مرکز آمار اعلام کرده است اگر افراد شاغلی که از بازار کار خارج شده اند و افراد بیکاری که دلسرده شده و از از بازار کار خارج شده اند، همچنان در بازار کار می‌ماندند، نرخ بیکاری ۱۸.۵ درصد می‌شد نه ۹.۵ درصدی که مرکز آمار اعلام کرده است. بنابراین سیاست گذار باید بداند که اگر تصمیمی می‌گیرد نه بر اساس نرخ بیکاری ۹.۵ درصدی بلکه باید بر اساس نرخ بیکاری ۱۸.۵ درصدی باشد.
۶۰ درصد شاغلین در کشور تحت پوشش هیچ بیمه‌ای نیستند
عبداللهی گفت: نکته دیگری وجود دارد مبنی بر اینکه آیا شاخص‌های مورد استفاده برای اینکه سیاست گذاران واقعیت‌ها را در مورد بازار کار ببینید علمی هستند یا خیر که این موضوع نیاز به بحث‌های علمی بسیار دارد.
وی افزود: همچنین نکته دیگر اینکه وضعیت بازار کار کشور ما با یک نرخ بیکاری ساده قابل تحلیل نیست؛ به عنوان نمونه ما تقریباً نرخ اشتغال ناقص ما ۱۰ درصد است یعنی اینکه افرادی که در هفته زیر ۴۴ ساعت کار می‌کنند و برای بهبود وضعیت معیشت خانوار علاقمند به کار کردن بیشتر هستند اما امکانش وجود دارد، بنابراین اگر از منظر سیاست گذاری نگاه کنیم افراد دارای اشتغال ناقص هم باید بیکار لحاظ شوند زیرا معیشت خانوارشان تأمین نمی‌شود. اگر از منظر سیاست گذاری نگاه کنیم افراد دارای اشتغال ناقص هم باید بیکار لحاظ شوند زیرا معیشت خانوارشان تأمین نمی‌شود
این کارشناس حوزه کار تصریح کرد: حال اگر این ۱۰ درصد را در کنار نرخ ۹.۵ درصدی اعلامی مرکز آمار بگذاریم، می‌بینیم که نرخ بیکاری به ۲۰ درصد می‌رسد.
عبداللهی اظهار داشت: وقتی در مورد شغل صحبت می‌کنیم در مورد شغلی صحبت می‌کنیم که فرد در بنگاهی مشغول به کار است و حداقل دستمزد وزارت کار را دریافت می‌کند وبیمه هم دارد و مابقی افراد جامعه را بیکار تلقی کنیم، در این صورت نرخ بیکاری سرسام آور می‌شود؛ تنها ۴۰ درصد افراد شاغل در کشور تحت پوشش بیمه هستند یعنی ۶۰ درصد شاغلین تحت پوشش هیچ بیمه‌ای نیستند. اگر صرفاً بیمه بودن را در شاغل بودن ملاک قرار دهیم بخش زیادی از جمعیت شاغل را باید بیکار در نظر بگیریم.
وی گفت: از منظر شاخص‌های بین المللی بازار کار که توسط سازمان بین المللی کار ارائه می‌شود، وضعیت بازار کار همین نرخ‌های اعلامی از سوی مرکز آمار است و خدشه‌ای به آن وارد نیست، اما اگر واقعاً می‌خواهیم در مورد بازار کار و مشخصاً اشتغالزایی و سیاست گذاری در این حوزه صحبت کنیم، باید سراغ شاخص‌های دقیقی که بیانگر واقعیت‌های بازار کار ایران است.
عبداللهی تاکید کرد: نرخ بیکاری ۹.۵ درصدی به لحاظ شاخص‌های بین المللی درست است اما به لحاظ کارکردی برای برنامه ریزی در حوزه کار نمی‌تواند شاخص درستی باشد.
غفلت مرکز آمار از تهیه شاخص‌های جدید بیکاری
وی در پاسخ به این سوال که آیا برای ایجاد شاخص‌های جدید به مرکز آمار پیشنهادی ارائه کرده اید یا خیر، گفت: هم در مجلس یک بار این بحث مطرح شده و هم مرکز پژوهش‌های مجلس به مرکز آمار پیشنهاد داده که شاخص‌های تکمیلی برای رصد بازار کار تهیه و منتشر کند اما مرکز آمار این موضوع را موکول به آینده کرده است.
عبداللهی تصریح کرد: در واقع علی رغم اینکه ریاست سابق مرکز آمار ایران قول‌هایی داده بود مبنی بر اینکه شاخص‌های جدیدی را در حوزه بازار کار تعریف کند اما هنوز در سایت مرکز آمار ایران نرخ‌های معمول بازار کار وجود دارد و هیچ نرخ جدید و تکمیلی دیده نمی‌شود.
به گزارش مهر، در نمودار زیر آمار جمعیت فعال در بهار سال ۹۹ آمده است.

همچنین نمودار زیر، جمعیت فعال تابستان سال ۹۹ را نشان می‌دهد.