با ورود ایران به کاهش تعهدات برجامی خود در بخش نظارت ها و بازرسی ها در عمل این توافق هسته ای در پرتگاه سقوط قرار گرفت. بدون شک دو سال بعد از خروج آمریکا از برجام و اجرا نشدن تعهدات از سوی کشورهای اروپایی، این ایران بود که یک تنه این توافق بین المللی را حفظ کرد. هر چند حمایت های سیاسی جامعه بین الملل در این رابطه به تاثیر نبود اما اگر ایران تعهدات هسته‌ای خود را کنار می گذاشت دیگر حرفی در این رابطه باقی نمی‌ماند.

با همه اینها، ایران نیز بعد از دو سال در کاهش تعهدات به مهم ترین مرحله آن رسید و از بسیاری خطوط قرمز مدنظر کشورهای عضو برجام عبور کرد. با این حال هنوز روزنه هایی برای بازگشت همه طرف ها به برجام چنانچه رویکرد همگان مبتنی بر اجرای متقابل تعهدات باشد، وجود دارد.

به گزارش کیوسک خبر به نقل از ایسنا، بر اساس گام پنجم محدودیت در تعداد سانتریفیوژها کنار گذاشته شد و برنامه هسته‌ای ایران بدون هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی شده و تحقیق و توسعه) توانست به فعالیت‌های خود بازگردد. طی اجرای گام پنجم اما همچنان ایران به همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در بخش نظارت ها و بازرسی های پادمانی و فراپادمانی ادامه داد.

فعالیت‌های غنی‌سازی و سانتریفیوژها

طی سال های ۹۸ و ۹۹ ایران در پنج گام تعهدات هسته‌ای خود را طبق برجام کاهش داد. اما از گام پنجم، کاهش تعهدات به بخش‌های حساس از جمله بازگشت ایران به غنی سازی ۲۰ درصدی و افزایش ذخایر اورانیوم غنی شده و ساخت و راه اندازی سانتریفیوژهای پیشرفته، وارد شد که واکنش هایی را در سطح جهانی به دنبال داشت.

ایران از تیرماه ۱۳۹۸، ۸ جولای ۲۰۱۹ غنی سازی اورانیوم تا غنای۴.۵ درصد را آغاز کرد و از شهریور ۱۳۹۹، ۲ سپتامبر ۲۰۲۰ به سانتریفیوژهای نصب شده طبق برجام در نطنز و فردو گاز تزریق کرد. ذخایر اورانیوم با غنای پایین ایران تا ۲۶ دی ماه ۴۲۰۰ کیلوگرم در اشکال مختلف بوده است.

هم چنین از ۳۱ اگوست ۲۰۲۰ به انجام فعالیت تحقیق و توسعه غنی سازی اورانیوم با تزریق گاز UF۶ به خطوط ۲ و ۳ نطنز ادامه می دهد. علاوه بر این خط یک این مجتمع با دو آبشار۱۷۴ تایی از سانتریفیوژهای IR-۵ و IR-۶ در حال فعالیت است.

گازدهی به زنجیره ۱۶۴ تایی سانتریفیوژهای IR۲m، گازدهی به زنجیره ۲۰ تایی و ۱۶۴ تایی IR-۴، گازدهی به زنجیره ۱۰ و ۲۰ تایی ماشین های IR-۵، گازدهی به زنجیره ۲۰ و ۳۰ تایی ماشینی های IR-۶، هم چنین گازدهی به زنجیره ۲۰ تایی IR۶s، و راه اندازی و گازدهی به تک سانتریفیوژ یا چند سانتریفیوژی ماشین های نسل IR۶sm، IR۶smo، IR-۷، IR-۸، IR۸b ،IR۸s ، IRs و نصب تک ماشین IR-۹.

در ۱۲ آذر ۱۳۹۹ مجلس ایران “قانون اقدام راهبردی در رفع تحریم ها و صیانت از منافع ملی” را به تصویب رساند. بر همین اساس سازمان انرژی اتمی در ۱۵ دی ماه غنی سازی ۲۰ درصدی را با شش آبشار در سایت فردو آغاز کرد و مراتب انجام این مساله نیز به آژانس اعلام شد. تا پایان بهمن ماه ۱۳۹۹ ایران توانسته به بیش از ۱۷ کیلو اورانیوم غنی شده تا ۲۰ درصد در حدود یک ماه و نیم دست یابد که این رقم به طبع تاکنون افزایش نیز یافته است. بر اساس قانون مجلس ایران باید سالانه ۱۲۰ کیلوگرم اورانیوم غنی شده تا ۲۰ درصد تولید کند.

اقدام ایران با واکنش شدید کشورهای اروپایی مواجه شد و مقامات این کشورها مواضعی را در رد اقدام ایران اتخاذ کردند. حتی روسیه نیز نسبت به انجام غنی سازی ۲۰ درصدی بعد از پنج سال که از اجرای برجام می گذرد انتقاد کرد و آن را “انحراف” از توافق برجام دانست.

ایران در دی ماه ۱۳۹۹ همچنین فعالیت “تحقیق و توسعه” برای طراحی نوع ارتقاء یافته سوخت رآکتور تحقیقاتی تهران را آغاز کرد. این فعالیت در سه مرحله انجام می شود که در مرحله اول، اورانیوم فلزی با استفاده از اورانیوم طبیعی تولید می شود. بر اساس اعلام مقامات کشورمان برنامه تحقیق برای تولید این نوع سوخت از دو سال قبل به اطلاع آژانس رسیده بود. این اقدام، از لحاظ فنی ایران را در ردیف کشورهای پیشرو در تولید سوخت های جدید قرار خواهد داد.

در ۱۴ بهمن ۱۳۹۹ ایران اعلام کرد که دو زنجیره ۳۴۸تایی از سانتریفیوژهای IR-۲m با ظرفیتی تقریبا ۴ برابر سانتریفیوژهای IR-۱ را با گاز UF۶(اورانیوم هگزافلورید) با موفقیت در نطنز راه اندازی کرده.

آژانس بین المللی انرژی اتمی نیز اواخر اسفند، ۷ مارس ۲۰۲۱، تایید کرد که ایران تزریق UF۶ طبیعی به سومین آبشار از سانتریفیوژهای IR-۲M را آغاز کرده است. هم چنین چهارمین آبشار سانتریفیوژهای IR-۲M نصب شده‌ اما هنوز UF۶ طبیعی به آن‌ها تزریق نشده است. پنجمین آبشار سانتریفیوژهای IR-۲M نیز در حال نصب است و نصب ششمین آبشار از سانتریفیوژهای IR-۲M هنوز آغاز نشده است. این اقدامات در حالی انجام می شود که ایران تنها می‌توانست از سانتریفوژهای نسل اول برای غنی‌سازی در مقیاس محدود استفاده کند.

بر اساس گزارش آژانس، ایران به آژانس اطلاع داده است که در سایت فردو نیز غنی‌سازی را با سانتریفیوژهای بسیار پیشرفته‌تر IR-۶ آغاز خواهد کرد. این در حالی است که ایران در چارچوب برجام تنها می‌توانست با استفاده از نسل اول سانتریفیوژها و در سایت نطنز غنی سازی کند.

نظارت‌های پادمانی و اجرای پروتکل الحاقی

با وجود آنکه ایران طی دو سال گذشته اقدامات کاهشی در تعهدات هسته‌ای خود را دنبال کرده است اما بخش های نظارتی و بازرسی های آژانس از این مساله مستثنی بود. نظارت های پادمانی و فراپادمانی یکی از مهم ترین ستون های شکل گیری برجام است. بدون شک این ستون آخرین بخشی است که تاکنون برجام را با حداقل همراهی کشورهای باقی مانده در این توافق حفظ کرده است. اما روند کاهش تعهدات ایران آرام آرام به بخش های نظارتی همزمان با پنجمین سالگرد اجرای برجام رسید.

به علاوه مسایل پادمانی در این مدت از سوی برخی رژیم‌ها و کشورها مطرح شد که تحت فشار سیاسی پای این مسایل به شورای حکام باز شد. تاکنون چهار موضوع پادمانی که بعضا مربوط به فعالیت ها و مکان های قدیمی در ایران است مطرح شده است. از ابتدای سال ۹۹ اختلاف نظر میان ایران و آژانس بر سر اعطای دسترسی به دو محل (فعالیت و سابقه این دو محل مربوط به ۱۷ سال پیش است) مورد نظر آژانس مطرح و مدیرکل آژانس این مساله را به شورای حکام گزارش کرد. همزمان سه کشور اروپایی فرانسه، آلمان و انگلیس پیش نویس قطعنامه‌ای را با این مضمون که ایران شرایط دسترسی آژانس به این مراکز را تسهیل کند در شورای حکام به تصویب رساندند.

بعد از سفر رافائل گروسی به ایران در شهریور ۱۳۹۹ در پی تفاهمی که میان دو طرف انجام شد، ایران به طور داوطلبانه به دو مکان مشخص شده توسط آژانس دسترسی داد، و فعالیت های راستی آزمایی آژانس را برای حل و فصل این موضوعات تسهیل کرد. به این ترتیب موضوع “دسترسی”ها از دستورکار شورای حکام خارج شد اما این مساله موجب نشد که سوالات آژانس پایان یابد. علاوه بر این موضوعات دو موضوع پادمانی دیگر نیز مطرح است. ایران و آژانس قرار است در مذاکراتی دو جانبه که فروردین ۱۴۰۰ در تهران برگزار می شود یک بار دیگر این موضوعات را مورد بررسی قرار دهند.

در عین حال این اظهارنظر مدیرکل آژانس که در هفته های پایانی سال ۹۹ اعلام شد نگران کننده است آنجایی که مطرح می کند: “تحقیق بر سر فعالیت های هسته ای ایران سال ها زمان خواهد برد و ایران حتی اگر بتواند در خصوص منشا ذرات اورانیوم شفاف سازی کند، کار تیم آژانس باز هم تمام نخواهد شد.”

آمریکا قبل از خروج از توافق هسته ای تلاش بسیاری را در سطوح مختلف سیاسی و فنی به کار برد تا توافق هسته‌ای را با بازگشایی دوباره پرونده PMD از بین ببرد، اما به نوعی اجماع جهانی بر سر برجام و اجرای تعهدات از سوی ایران اجازه این کار را به آنها نداد. به نظر می آید باز کردن دوباره این پرونده علیه ایران تلاشی است که برخی کشورها و گروه ها و رژیم اسراییل با جدیت دنبال آن هستند.

به گزارش ایسنا، بعد از اتمام بازگشت فعالیت‌های در بخش‌های غنی‌سازی و ساخت و راه‌اندازی ماشین‌های سانتریفیوژ، ایران از ۵ اسفند اجرای اقدامات داوطلبانه اش در بخش های نظارتی و دسترسی‌های فراپادمانی که تحت برجام اجرا می شد را متوقف کرد. بر این اساس، اجرای مفاد پروتکل الحاقی، کد ۳.۱ اصلاحی ترتیبات فرعی موافقت نامه پادمان (برای اظهار زودهنگام تاسیسات هسته‌ای به آژانس)، استفاده از فناوری‌های مدرن و حضور درازمدت آژانس در ایران، اقدامات شفاف ساز در رابطه با کیک زرد، اقدامات شفاف ساز در رابطه با غنی سازی و دسترسی‌ها پیرو مفاد برجام و اقدامات شفاف ساز در رابطه با ساخت قطعات سانتریفیوژها متوقف شد.

به دنبال اعلام لغو اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی از سوی ایران که در چارچوب قانون “اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از منافع ملت ایران” انجام شد، آژانس و کشورهای اروپایی از کاهش دسترسی ها به شدت ابراز نگرانی کردند. در همین رابطه رافائل گروسی مدیرکل آژانس به درخواست خود برای دیدار با مقامات کشورمان دو روز قبل از اجرایی شدن مصوبه مجلس به تهران آمد. در نتیجه این دیدار دو طرف به منظور تداوم فعالیت های راستی آزمایی و نظارت آژانس، سازمان انرژی اتمی ایران و آژانس نسبت به موارد زیر توافق کردند:

۱. ایران به اجرای کامل و بدون محدودیت موافقت نامه جامع پادمان خود با آژانس، همانند قبل، ادامه خواهد داد.

۲. یک تفاهم فنی دوجانبه موقت، سازگار با قانون، که به موجب آن آژانس به فعالیت های ضروری راستی آزمایی و نظارت خود (طبق فهرست فنی پیوست) برای مدت تا سه ماه ادامه خواهد داد.

۳. مرور منظم این تفاهم فنی با هدف اطمینان از حصول به اهداف آن.

بر اساس تفاهم دو جانبه ایران و آژانس، ذخیره سازی داده‌ها بدون دسترسی آژانس به این اطلاعات در یک مهلت سه ماهه انجام می شود و اگر تمامی تحریم ها علیه ایران در طول این سه ماه لغو شود این اطلاعات ذخیره شده در اختیار آژانس به منزله تداوم فعالیت های ضروری راستی آزمایی و نظارت آژانس قرار می گیرد. در غیر این صورت تمامی این اطلاعات از بین برده می شود.

پروژه مدرن سازی راکتور تحقیقاتی آب سنگین اراک

در بحث تحقیقاتی در راکتور اراک به جز چند نشست که از طریق ویدیو کنفرانس در سال ۱۳۹۹ به طور جداگانه با طرف چینی و انگلیسی درباره بازبینی مدارک بازطراحی راکتور و نحوه پیشبرد پروژه انجام شده است و صرفا در این جلسات موضوعات مرور و بررسی شده است، پیشرفت محسوس دیگری به ویژه در بخش امضای توافق ها برای تامین و ساخت سوخت اولیه و سوخت های بعدی و تامین تجهیزات و چگونگی ارسال آنها، شاهد نبودیم.

در میانه سال ۱۳۹۹، ایران در پی کم تحرکی طرف‌های چینی و طرف های مرتبط با پروژه بازطراحی راکتور اراک انتقادات جدی را مطرح کرد و خواستار نهایی کردن مسایل فنی سوخت و پرداختن به مسایل قرارداد سوخت راکتور شد و نسبت به تاخیر یک ساله در نهایی شدن قراردادهای مربوط به سوخت راکتور و سوخت اولیه ابراز نگرانی کرد. بعد از این انتقادات، جلسه ای با هماهنگی انگلیس و با مشارکت چین، آلمان، فرانسه و روسیه برگزار و توافق شد اطلاعات و مدارک درخواستی، برای ایران ارسال شود.

تولید آب سنگین

تولید آب سنگین در یک سال اخیر بدون رعایت الزام مازاد بر ۱۳۰ تن که در چارچوب برجام بود، ادامه یافته است و بیش از ۳ تن آب سنگین با غنای ۹۹.۹۵ درصد در کشور تولید شده است که یا صادر شده است یا به مصرف داخلی رسیده است. میزان آب سنگین موجود در کشور در حدود ۱۳۰ تن با غنای ۹۹.۰۵ درصد طبق آخرین اطلاعات و گزارش های رسمی از سوی آژانس باقی مانده است.

تولید ایزوتوپ های پایدار

فاز اول پروژه تولید ایزوتوپ های پایدار با اصلاح دو زنجیره از ماشین های سانتریفیوژ در فردو در دی ماه ۱۳۹۷ با همکاری روسیه انجام شد، اما با اجرایی شدن گام پنجم کاهش تعهدات برجامی ایران، در اسفند ۱۳۹۸ عملیات تغییر بهره برداری ۲ زنجیره و به کارگیری آنها برای غنی سازی اورانیوم انجام شد و قرار شد که فعالیت تولید ایزوتوپ پایدار در ساختمان هایی غیر از تاسیسات زیرزمینی فردو دنبال شود. ایران تلاش دارد همکاری روسیه را در بخش “تحقیقات و تولید ایزوتوپ های پایدار به روش سانتریفیوژها” جلب کند اما تا پایان سال ۱۳۹۹ خبر تازه‌ای در این باره نداشتیم.

سرعت بازگشت به فعالیت‌های هسته‌ای ایران در یکی دو ماه پایانی سال ۱۳۹۹ که حتی فراتر از دوران قبل از برجام بوده است، نه تنها دنیا که بیشتر منتقدان و مخالفان برجام در داخل را متعجب کرد با این حال این مساله باعث نشد تا آنها دست از انتقاد یا بازگشت از ادعاهای خود درباره این که برجام صنعت هسته‌ای را از بین برده است، بردارند. غنی سازی با نسل های جدید سانتریفیوژ و سرعت در تست های فیزیکی و شیمیایی نسل های جدیدتر موجب خواهد شد تا در کوتاه ترین زمان ممکن ذخایر ایران در اورانیوم با غنای پایین به سرعت افزایش یابد. هم چنین ایران در همین مدت که از شروع غنی سازی ۲۰ درصدی اش می گذرد ثابت کرده است که این توانایی را دارد تا در کمتر از یک سال به تولید ۱۲۰ کیلوگرم اورانیوم با غنای ۲۰ درصد که از سوی مجلس شورای اسلامی به سازمان انرژی اتمی تکلیف شده، دست پیدا کند.

روند فعالیت های ایران آنچنان سرعت گرفته است که رافائل گروسی مدیرکل آژانس در اظهارنظری نسبت به این مساله ابراز نگرانی کرد. جدای از اینکه ایران در پیشبرد برنامه هسته ای خود مستقل عمل می کند و متناسب با برنامه های داخلی خود اما به تبع سرعت در انجام فعالیت های غنی سازی از یک طرف و کاهش نظارت ها و دسترسی های تکمیلی از سوی دیگر، روند و چشم انداز پیش روی این صنعت را پیچیده خواهد کرد.

بعد از اینکه ایران تعهدات هسته‌ای خود را در بخش‌های فنی و نظارتی به طور کامل لغو کرد دیگر برجام به “مویی” بند است. با وجود اتفاقاتی که در سال ۱۳۹۹ برای برجام افتاد و ایران، تنها طرف متعهد برجام هم تعهداتش را کنار گذاشت، باز هم نمی توان گفت که این توافق به طور کامل از بین رفته است. برجام همچنان از حمایت سیاسی جامعه بین الملل برخوردار است و باید دید تا سه ماه آینده و موعد گزارش بعدی آژانس بین المللی انرژی اتمی، کشورهای عضو برجام و آمریکا برای نگه داشتن ایران تحت نظارت های فراپادمانی در چارچوب برجام تا چه اندازه تلاش می کنند.