هفته کتاب پایان یافت و در سرمای پاییزی و وضعیت کرونایی بیست و هشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران تلاش کرد در وانفسای تعطیلی ها و بیماری ها خاطره ای خوش از این روزها برای اهالی کتاب و فرهنگ به یادگار بگذارد.
داستان مطالعه و کتابخوانی سال هاست دستمایه طرح مشکلات و مسائل مربوط به کتاب بوده و هر کارشناس از منظر خود راهکارهایی ارائه می دهد. در این میان نسل جدید یعنی کودکان و نوجوانان که گرفتار فضای مجازی و شبکه های اجتماعی شده اند، چهره ای مظلوم تر از گذشته را برای کتاب ترسیم کرده اند؛ به گونه ای که باعث پایین آمدن میزان سرانه مطالعه بیش از پیش شده است.  
برخی کارشناسان معتقدند برای آشتی دادن کودکان با کتاب و مطالعه باید از اقدامات تکراری جلوگیری کرد و در واقع نوشتن کتاب برای کودک در عصر حاضر نیازمند یک غواصی و پژوهش های عمیق است.

حجت الاسلام غلامرضا حیدری‌ابهری به خبرنگار معارف ایرنا گفت: در حوزه کتاب های مذهبی کودکان مسیر خیلی خوبی را طی کرده ایم ولی به نوعی تکرار رسیده ایم که کار ما را ضعیف می کند و از طرف دیگر مخاطب را می رنجاند و در واقع طراوت کار را از بین می برد و تاثیرگذاری لازم را ندارد.

تصور ما از کار دینی فقط داستان های پیامبران و زندگی ۱۴ معصوم است ولی اسلام دین زندگی است و می توان بسیار وسیع تر به آن نگاه کرد. یک زمانی اطلاعات عمومی در فضای دینی وجود داشت و برای یک نویسنده کافی به نظر می رسید تا در حوزه دین کتاب بنویسید و نیازی به غواصی نداشت. مثلا هر نویسنده ای می توانست با مراجعه به یک کتاب عمومی از داستان پیامبران یا یک تفسیر معمولی در حوزه مسائل دینی کتاب بنوسید ولی امروز نیاز به یک غواصی داریم یعنی کار عمیق تری باید در این حوزه انجام شود.

این کارشناس مذهبی که کتاب محمد (ص) مثل گل بود را برای کودکان نوشته، افزود: اگر استاد شهید مرتضی مطهری آنگونه داستان راستان را برای کودکان دوره خود نوشته است، نویسنده امروز باید حرف های ناب تری پیدا کند یا قالب جدیدی را با تکنیک های بهتری ارائه دهد در حالی که بیشتر تکنیک ها شبیه هستند و حرف های یکسان زده می شود و بیشتر کتاب ها مانند هم.
البته وی غواصی و تحقیق در این حوزه را نیازمند زحمت دانست و گفت: اکثر کتاب های مذهبی که در حوزه کودک نوشته می شود، تکراری است و گویی ۲۰۰ کتاب کودک را یک نفر نوشته است.
به اعتقاد این نویسنده حوزه کودک مشکل دیگر این است که اکثر نویسندگان به بازنویسی قصه معصومین (ع) می پردازند و مخاطب می گوید این کتاب ها را دست پدر و سپس برادرم دیده بودم و حالا چرا باید همان کتاب ها را بخوانم. به همین دلیل چند ناشر به بازنویسی می پردازند ولی هیچیک از آنان داستان های آن زمان را با زندگی امروز پیوند نزده و از منظری دیگر و سبکی جدید ننوشته است.
وی تاکید کرد: اگر یک نویسنده تلاش کند تا یک سال با نهج البلاغه رفیق شود و با کلام امیرمومنان (ع) انس بگیرد، آنگاه می تواند برای کودکان به شکلی جدید و ساده قصه بنویسد درحالی که اکنون فقط جمله ای از نهج البلاغه را برای کودکان می نویسیم.
وی اضافه کرد: من در کتاب پول، خدا، بچه ها ابتدا مسائل مالی کودکان را از خانواده پرسیدم. سپس کارهای غربی را رصد کردم و در ادامه مسائل دینی را از کتاب نهج الحیات که به مسائل اقتصادی اسلام پرداخته، استخراج و فیش برداری کردم و آنگاه مجموعه ای از سوالات کودکان را با نگاه دینی مطرح کردم.

پریسا شادقزوینی عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا (س) از منظری دیگر به این موضوع نگاه کرد و گفت: گاهی در کتاب های کودکان مباحث دینی با زبان های غیرمذهبی و خسته کننده و تکراری منتشر می شود، لذا ایجاد  جذابیت در کتاب یکی از مسائل مهم در این حوزه به شمار می رود.

یک ناشر فرانسوی ۱۵ سال پیش کتابی منتشر کرد که هنگام باز کردن آن بوی عطر در فضا پراکنده می شد و علاقه مخاطب را به خود جذب می کرد در حالی که کتاب های ما حتی اکنون چنین جذابیت هایی را ندارد.

این مدرس دانشگاه افزود: شکل و قالب کتاب می تواند هر مخاطبی را با توجه به سن و علاقه به خود جذب کند. مثلا رنگ جلد کتاب باعث جذابیت آن می شود یا شکل کتاب و ابعاد و اندازه کتاب نیز در جذب مخاطب تاثیرگذار است. چند سال پیش در ایران برای جذب مخاطب کتاب هایی به عنوان کتاب جیبی منتشر می شد ولی امروز که اکثر کودکان با فضای دیجیتال ارتباط دارند، لازم است از طریق فضای مجازی کتاب را در اختیار کودکان قرار داد.
وی تاکید کرد: در ۴۰ سال گذشته تلاش بر این بوده که کتاب های دینی برای کودکان منتشر شود ولی موفق نبوده است. علت آن وجود نداشتن زنجیره نویسنده، تصویرگر، ناشر و چاپخانه نبوده است. چون وقتی به جامعه وارد می شویم، می بینیم کتاب های مذهبی کودکان تاثیر لازم را نداشته است و یکی از دلایل مهم آن ورود کتاب های غیربومی است که با چاپ های عالی و سرمایه گذاری های فراوان صورت می گیرد. 

به زبان کودکان بنویسیم
نظر برخی کارشناسان برای رونق کتاب های کودک به ویژه در زمینه مذهبی آدمی را به یاد این شعر مولوی می اندازد که چون سرو کارت به کودک درفتاد/ هم زبان کودکی باید گشاد.
فرزانه زنبقی نویسنده و مترجم کتاب گفت: کودکانه نوشتن موضوع مهمی است و ناشران و نویسندگان باید دقت کنند کتاب مذهبی حتما نباید مستقیم نوشته شود. نویسندگان باید نوشتن به صورت غیر مستقیم را دنبال کنند. چون تاثیر آن را از بین می برد.
وی افزود: گاهی تصاویر کتاب های کودکان واقعا کودکانه نیست و این تصاویر نه لطیف است و نه برای کودک مناسب است. در مرحله اول ناشر باید احساس مسئولیت کند و ممیزی داشته باشد و هرکتابی را منتشر نکند و در مرحله بعد مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید نظارت داشته باشند.
شادقزوینی نیز با اشاره به تصویرگری مرحوم پرویز کلانتری در کتاب های کودکان گفت: تصاویر داستان های دهه ۴۰ مانند حسنک کجایی، روباه حیله گر یا چوپان دروغگو همیشه در ذهن مردم ماندگار است.
وی افزود: و اگر چه این کتاب ها در ظاهر بار مذهبی نداشت در مفهوم کلی آنها بار مذهبی نهفته بود و اگر مفاهیم دینی ارائه شده در کتاب های کودکان غیرمستقیم و مانند دهه چهل انجام شود، کاملا موفق خواهد بود.

کتاب‌های کودک به روز نوشته شود
برخی نیز معتقدند برای این که کتاب های کودکان، کودکانه باشد؛ نویسندگان باید با توجه به شرایط روز قلم به دست بگیرند و برای کودکان بنویسند.
حجت الاسلام محمدحسن راستگو گفت: امروز مفهوم کتاب با گذشته تفاوت کرده است. در گذشته وقتی سخن از کتاب می شد، منظور کتاب کاغذی و نوشتاری بود ولی امروزه رسانه های دیجیتال و مجازی می تواند حوزه های فراوانی را در این زمینه به خدمت بگیرد.
وی افزود: بر همین اساس نویسندگان کودک باید با درک شرایط روز به ویژه با مواردی که در رسانه های مجازی، تلویزیون، ماهواره و سایت های کودکان در خارج وجود دارد، در ارتباط باشند تا بدانند اکنون برای کودکان ما چه خوراک هایی توسط دیگران تهیه می شود و چه مقدار از آن مطلوب و با فرهنگ ایرانی اسلامی ما سازگار است و لذا نویسندگان باید شرایط روز را بسنجند و متناسب با آن برای کودکان کتاب بنویسند.

در این زمینه منابع غنی فراوانی همچون قصه های تاریخ اسلام داریم و شاید هزاران قصه در تاریخ خود داشته باشیم که امروزه هنوز کشف نشده یا توسط نویسندگان ما به قلم نیامده است. مثلا قصه هایی که مربوط به شان نزول آیات قرآن می شود از این جمله است. جریانی در صدر اسلام اتفاق افتاده و متناسب با آن آیه ای از سوی خدا نازل شده است و اگر بتوانیم این آیه را با شرایط قصه گویی امروز برای کودکان بیان کنیم، تاثیرگذاری بیشتری خواهد داشت.

وی پیشنهادی دیگر نیز ارائه داد و گفت: شرایط قصه گویی امروز تفاوت کرده و ما باید بتوانیم به صورت چند رسانه ای برای کتاب فعالیت کنیم. یعنی هم در آن صوت، تصویر و حرکت باشد و هم مواردی که خود کودکان قدرت تغییر و نظردهی داشته باشند. مثلا بخشی از قسمت ها را رنگ آمیزی کنند یا خودشان به اجرای نقش بپردازند یا صدا را تقلید کنند تا بتوانیم کتاب را از حالت صامت به حالت گویا و متحرک درآوریم که در آن صورت طرفداران بیشتری پیدا خواهد کرد.
راستگو لازمه این کار را آشنایی نویسندگان کودک با رسانه های دیجیتال دانست و گفت: البته معارف جنبی دیگری مانند روان شناسی کودک، ادبیات کودک یا خلاقیت و شرایط رشد فکری کودک را نیز باید در نظر داشته باشیم تا نویسندگان با توجه به شرایط زمان و مکان  کار کنند و کتابی بنویسند که متناسب با شرایط امروز باشد و در آن صورت می توان امیدوار بود که کتابخوانی و کتاب نویسی در ادبیات کودک و نوجوان ما رشد پیدا کند.
وی افزود: نظریاتی وجود دارد که می توان قصه های تاریخ اسلام را به صورت دیگری برای کودکان عرضه کرد. یعنی قرار نیست تاریخ اسلام را فقط به صورت خشک و قصه خبری برای کودکان بنویسیم بلکه آن را با رفتارها و باید ها و نبایدهایی همراه کنیم که کودکان امروز با آن سر و کار دارند و لذا نویسندگان می توانند از قصه های تاریخ اسلام الهام بگیرند و آنها را وارد معارف امروز کنند و با زبان کودکانه بیان کنند که در آن صورت بیشتر تاثیرگذار خواهد بود.
برخی نیز از ضرورت آگاهی نویسندگان کتاب کودک با مسائل مذهبی سخن می گویند تا هر کسی با انگیزه های مادی یا تجاری دست به قلم نشود.
زنبقی گفت: دو مشکل در زمینه کتاب های مذهبی کودکان وجود دارد. یکی این که همه افرادی که کارهای مذهبی می کنند، اطلاعات لازم را ندارند و کارهای سرسری انجام می دهند یا شناختی از کودک ندارند و قلمی را که باید برای کودک نوشته شود را نمی شناسند.

مشکل دیگر این است که بازار کتاب راکد است و با توجه به وضعیت کرونا کمتر کتاب خرید و فروش نمی شود. البته قبل از آن هم شاهد چنین وضعیتی بودیم چون بیشتر خانواده ها به فضای مجازی رو آورده اند و از این طریق کتاب می خوانند.

ضرورت مخاطب‌شناسی کتاب کودک
در این میان برخی کارشناسان از ضرورت مخاطب شناسی به عنوان یکی از ضروری‌ترین کارها در زمینه کتاب مذهبی برای کودکان یاد می کنند تا تیر نویسندگان به سنگ نخورد و کتاب هایشان به دست مخاطبان اصلی یعنی کودکان برسد.
شادقزوینی گفت: کودک و نوجوان را می توان در شش گونه مختلف تقسیم بندی کرد. اولین گونه کودکان زیر پنج سال است که دوران طلایی نامیده می شود و پایه های شخصیتی و هویتی کودک در این سن شکل می گیرد و لذا باید کتاب هایی برای آنان در نظر گرفت که بار کلامی آن بیشتر به صورت ضرب آهنگ باشد تا متن و بر همین اساس نوشن چنین کتاب هایی یک کار تخصصی است.
این مدرس دانشگاه اضافه کرد: برخی نویسندگان برای کودکان زیردبستان کتاب می نویسند ولی باید توجه کنیم اگر به نوشتن آنان در جامعه اهمیتی داده نشود، این افراد سعی خواهند کرد تا به نوشتن کتاب در حوزه های دیگر رو آورند یا کتاب هایی بنویسند که تخصصی در آن زمینه ندارند.
وی افزود: گروه دوم شامل کودکان بین پنج تا هفت سال است که حروف الفبا را یاد گرفته اند و برای پیدا کردن مفهوم، تصویر به کمک آنان می آید. کودکان هشت تا ۱۰ سال گروه سوم هستند که در این سن می توان شخصیت کودکان را جهت دهی کرد. البته شخصیت پذیری کودکان معمولا تا سن ۱۲ سالگی صورت می گیرد. یعنی از ۱۲ تا ۱۵ سال سن رشد کودک است و از کودکی به نوجوانی منتقل می شود و در سنین ۱۵ تا ۱۸ نوجوان احساس می کند همه چیز را می داند در حالی که نمی داند.
رییس انجمن علمی هنرهای تجسمی ادامه داد: این تقسیم بندی شناخت مخاطب را از نظر روانی، احساسی، اجتماعی و حتی اقتصادی برای نوشتن کتاب ضروری می سازد و اگر بدون شناخت، کتابی نوشته شود کاری ناتمام خواهد بود و به رشد کودک کمکی نخواهد کرد.
هفته کتاب در یک نگاه ۲۴ آبان ماه در تقویم رسمی کشور در سال ۱۳۷۲ شمسی به عنوان روز کتاب و کتاب‌خوانی تعیین شد. در سال‌های گذشته هفته پایانی آبان ماه، هفته کتاب نامگذاری شد. نخستین هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران در روزهای چهارم تا دهم دی ماه سال ۱۳۷۲ با پیام رهبر فرزانه انقلاب اسلامی برگزار شد. معمولا همزمان با هفته کتاب، در مدارس، مساجد، دانشگاه‌ها، و استان‌های کشور نمایشگاه‌ها و جشن‌های کتاب و سخنرانی همراه با نشست های مختلف  با موضوعات چاپ و نشرِ و کتاب و ترویج کتابخوانی با هدف افزایش میزان سرانه مطالعه برگزار می‌شود.
براین اساس با مجموعه سیاستگذاری و برنامه ریزی های انجام گرفته سعی شده تا ترویج فرهنگ مطالعه به خصوص بین نوجوانان، هدف و محور اصلی این برنامه‌ها باشد از این رو بزرگداشت روز کتاب، کتابدار و کتاب‌خوانی همه ساله در این ایام با شکوه هرچه تمام تر از سوی اهالی قلم، فرهیختگان، مسئولان و فعالان فرهنگی، اساتید،‌ دانشگاهیان، دانشجویان، دانش آموزان، اصحاب نشر و چاپ و کتاب برگزار می‌شود. امسال نیز همزمان با بیست و هشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران با شعار دانایی؛ مانایی این رویداد بزرگ فرهنگی از شنبه ۲۴ آبان تا جمعه ۳۰ آبان‌ماه جاری در سراسر کشور برگزار شد.